Ιστορικό
και τελετουργικό πλαίσιο
των Αναβαθμών του Όρθρου.
Γεωργίου
Ζαραβέλα
Θεολόγου
ΜΑ
Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ
Οι Αναβαθμοί συνιστούν ένα ιδιαίτερο
υμνογραφικό είδος, το οποίο απαντάται στην ακολουθία του Όρθρου, συγκεκριμένα
των Κυριακών, των δεσποτικών και θεομητορικών εορτών και των ημερών μνήμης
σημαινόντων αγίων. Η θέση των αναβαθμών στην ακολουθία, σύμφωνα με το ισχύον
τυπικό του Όρθρου, βρίσκεται μεταξύ των καθισμάτων (ή της Υπακοής του ήχου τις
Κυριακές) και της τάξης του Εωθινού ή του Ορθρινού Ευαγγελίου.
Η ονομασία «αναβαθμοί» προέρχεται από την συνάφεια των τροπαρίων αυτών με τους αντίστοιχους δεκαπέντε ψαλμούς από το ομώνυμο βιβλίο του Δαυίδ, οι οποίοι συνιστούν την «Ωδή των Αναβαθμών», δηλαδή τους ψαλμούς ριθ’-ρλγ’ και είναι από τις αρχαιότερες συλλογές του Ψαλτηρίου. Το σύνολο αυτό ονομάζεται και ως τα «Προς Κύριον». Η ονομασία αυτή αποδίδεται από την εναρκτήρια φράση του ριθ’ ψαλμού «Προς Κύριον εν τω θλίβεσθαί με εκέκραξα…». Η αρχική θέση των ψαλμών εικάζεται πως ήταν η ίδια με αυτή των σύγχρονων αναβαθμών στην ακολουθία του Όρθρου. Σταδιακά, όμως, οι ψαλμοί των Αναβαθμών μετακυλήθηκαν στην ακολουθία του Εσπερινού, ώστε να μειωθεί το μακροσκελές της εωθινής ακολουθίας.
Οι ψαλμοί των Αναβαθμών είναι γνωστοί για τη λειτουργική χρήση τους ήδη από την εβραϊκή λατρεία. Οι δεκαπέντε ψαλμοί συνιστούν κι εδώ ιδιαίτερο σύνολο, το οποίο λαμβάνει ποικίλες επιγραφές στις ελληνικές μεταφράσεις του κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης. Οι Ο’ τους ονομάζουν «Ωδή των Αναβαθμών», ο Ακύλας και ο Σύμμαχος ως «Εις τα Αναβάσεις» και ο Θεοδοτίων ως «Άσμα των Αναβάσεων. Η προέλευση της τιτλοφόρησής τους ως «Αναβαθμοί» συνδέεται με διάφορες υποθέσεις. Οι ποικίλες εκδοχές συστηματοποιούνται σε δύο κύριες κατηγορίες. Η πρώτη ομάδα στοιχειοθετείται με βάση εξωτερικούς λόγους ή εξωτερικά περιστατικά, τα οποία τους απέδωσαν τη συγκεκριμένη ονομασία.
1) Οι ψαλμοί συνιστούν οδοιπορικά άσματα, τα οποία έψαλλαν οι Εβραίοι, καθώς επέστρεφαν από τη Βαβυλώνια Αιχμαλωσία. Σχετικές αναφορές απαντώνται στους ριε’ και ριθ’ ψαλμούς, ενώ ο ρκα’ ψαλμός είναι παντελώς άσχετος, πράγμα που καθιστά τη θεώρηση αυτή αδύναμη.
2) Οι ψαλμοί αυτοί είναι εκείνοι που ψάλλονταν είτε στις αναβαθμίδες του Ναού του Σολομώντα, δεκαπέντε στον αριθμό, οι οποίες οδηγούσαν από την αυλή των γυναικών στην αυλή των ανδρών, είτε στην εξωτερική κλίμακα. Οι αναβαθμοί ψάλλονταν από τους λευίτες το εσπέρας της πρώτης ημέρας της εορτής της Σκηνοπηγίας, κατά την τελετή της άντλησης του ύδατος.
3) Οι ψαλμοί συνιστούσαν ιεραποδημητικά άσματα, τα οποία έψαλλαν οι Ιουδαίοι προσκυνητές που ανέβαιναν στα Ιεροσόλυμα από την περιοχή της Παλαιστίνης ή εκτός αυτής κατά τις μεγάλες εβραϊκές εορτές (Πάσχα, Σκηνοπηγίας, Πεντηκοστή). Η Παλαιά Διαθήκη θεωρεί την κίνηση αυτή προς την Ιερουσαλήμ ως «ανάβαση». Η τελευταία εκδοχή είναι η πιθανότερη, αφού το περιεχόμενο των ψαλμών ανταποκρίνεται στην ιουδαϊκή ιεραποδημία.
Οι υποθέσεις περί της ονομασίας των ψαλμών των αναβαθμών που οφείλονται σε εσωτερικούς λόγους περικλείονται γύρω από το ύφος και το λόγο τους. Ο όρος «Αναβαθμοί», σύμφωνα με αυτές, έχει μετρική σημασία και συνιστά τεχνικό όρο της εβραϊκής προσωδίας. Ο «αναβαθμός» δηλώνει τον κλιμακωτό παραλληλισμό των μελών ή την κατά κλίμακα πρόοδο των νοημάτων, διά του σχήματος της αναδίπλωσης των φράσεων.
Οι Ψαλμοί των Αναβαθμών στη χριστιανική λειτουργική παράδοση ήταν αναπόσπαστο τμήμα της ακολουθίας του Όρθρου, σύμφωνα με την κυριότερη εκδοχή, χωρίς να υπάρχει καμία γραπτή μαρτυρία για τη θέση αυτή. Η μεταφορά τους στην ακολουθία του Εσπερινού δεν συμπαρέσυρε και τα τροπάρια, τα οποία συντέθηκαν ως συνοδευτικά τους και έλαβαν το όνομά τους από τους ψαλμούς. Συνιστούν συνοπτικά, ποιητικά, ερμηνευτικά υπομνήματα των αντίστοιχων ψαλμών και ψάλλονταν, αρχικά, ύστερα από τον στίχο τον οποίο υπομνημάτιζαν.
Οι Αναβαθμοί απαντώνται και στους οκτώ ήχους του λειτουργικού βιβλίου της Οκτωήχου ή Παρακλητικής. Αποτελούνται ξεχωριστά για κάθε ήχο από τρία αντίφωνα, με εξαίρεση τους Αναβαθμούς του πλ. δ’ ήχου, οι οποίοι περιλαμβάνουν τέσσερα αντίφωνα. Κάθε αντίφωνο συνίσταται από τρία τρίστιχα τροπάρια. Τα δύο πρώτα τροπάρια κάθε αντιφώνου περιέχουν λόγους ή ιδέες των αντίστοιχων ψαλμών, ενώ το τρίτο συνιστά δοξολογία προς το Άγιο Πνεύμα. Οι Αναβαθμοί των τεσσάρων πρώτων ήχων της Οκτωήχου υπομνηματίζουν τους δώδεκα πρώτους ψαλμούς της «Ωδής των Αναβαθμών», δηλαδή κάθε αντίφωνο αναφέρεται σε συγκεκριμένο ψαλμό. Οι αντίστοιχοι ύμνοι των πλαγίων ήχων επαναλαμβάνουν τον υπομνηματισμό των ίδιων ψαλμών. Το τέταρτο αντίφωνο των Αναβαθμών του πλ. δ’ ήχου έχει ως αντικείμενο τον ρλβ’ ψαλμό, ενώ οι ρλα’ και ρλγ’ ψαλμοί δεν αντιστοιχούν σε κανένα τροπάριο.
Η ονομασία «αναβαθμοί» προέρχεται από την συνάφεια των τροπαρίων αυτών με τους αντίστοιχους δεκαπέντε ψαλμούς από το ομώνυμο βιβλίο του Δαυίδ, οι οποίοι συνιστούν την «Ωδή των Αναβαθμών», δηλαδή τους ψαλμούς ριθ’-ρλγ’ και είναι από τις αρχαιότερες συλλογές του Ψαλτηρίου. Το σύνολο αυτό ονομάζεται και ως τα «Προς Κύριον». Η ονομασία αυτή αποδίδεται από την εναρκτήρια φράση του ριθ’ ψαλμού «Προς Κύριον εν τω θλίβεσθαί με εκέκραξα…». Η αρχική θέση των ψαλμών εικάζεται πως ήταν η ίδια με αυτή των σύγχρονων αναβαθμών στην ακολουθία του Όρθρου. Σταδιακά, όμως, οι ψαλμοί των Αναβαθμών μετακυλήθηκαν στην ακολουθία του Εσπερινού, ώστε να μειωθεί το μακροσκελές της εωθινής ακολουθίας.
Οι ψαλμοί των Αναβαθμών είναι γνωστοί για τη λειτουργική χρήση τους ήδη από την εβραϊκή λατρεία. Οι δεκαπέντε ψαλμοί συνιστούν κι εδώ ιδιαίτερο σύνολο, το οποίο λαμβάνει ποικίλες επιγραφές στις ελληνικές μεταφράσεις του κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης. Οι Ο’ τους ονομάζουν «Ωδή των Αναβαθμών», ο Ακύλας και ο Σύμμαχος ως «Εις τα Αναβάσεις» και ο Θεοδοτίων ως «Άσμα των Αναβάσεων. Η προέλευση της τιτλοφόρησής τους ως «Αναβαθμοί» συνδέεται με διάφορες υποθέσεις. Οι ποικίλες εκδοχές συστηματοποιούνται σε δύο κύριες κατηγορίες. Η πρώτη ομάδα στοιχειοθετείται με βάση εξωτερικούς λόγους ή εξωτερικά περιστατικά, τα οποία τους απέδωσαν τη συγκεκριμένη ονομασία.
1) Οι ψαλμοί συνιστούν οδοιπορικά άσματα, τα οποία έψαλλαν οι Εβραίοι, καθώς επέστρεφαν από τη Βαβυλώνια Αιχμαλωσία. Σχετικές αναφορές απαντώνται στους ριε’ και ριθ’ ψαλμούς, ενώ ο ρκα’ ψαλμός είναι παντελώς άσχετος, πράγμα που καθιστά τη θεώρηση αυτή αδύναμη.
2) Οι ψαλμοί αυτοί είναι εκείνοι που ψάλλονταν είτε στις αναβαθμίδες του Ναού του Σολομώντα, δεκαπέντε στον αριθμό, οι οποίες οδηγούσαν από την αυλή των γυναικών στην αυλή των ανδρών, είτε στην εξωτερική κλίμακα. Οι αναβαθμοί ψάλλονταν από τους λευίτες το εσπέρας της πρώτης ημέρας της εορτής της Σκηνοπηγίας, κατά την τελετή της άντλησης του ύδατος.
3) Οι ψαλμοί συνιστούσαν ιεραποδημητικά άσματα, τα οποία έψαλλαν οι Ιουδαίοι προσκυνητές που ανέβαιναν στα Ιεροσόλυμα από την περιοχή της Παλαιστίνης ή εκτός αυτής κατά τις μεγάλες εβραϊκές εορτές (Πάσχα, Σκηνοπηγίας, Πεντηκοστή). Η Παλαιά Διαθήκη θεωρεί την κίνηση αυτή προς την Ιερουσαλήμ ως «ανάβαση». Η τελευταία εκδοχή είναι η πιθανότερη, αφού το περιεχόμενο των ψαλμών ανταποκρίνεται στην ιουδαϊκή ιεραποδημία.
Οι υποθέσεις περί της ονομασίας των ψαλμών των αναβαθμών που οφείλονται σε εσωτερικούς λόγους περικλείονται γύρω από το ύφος και το λόγο τους. Ο όρος «Αναβαθμοί», σύμφωνα με αυτές, έχει μετρική σημασία και συνιστά τεχνικό όρο της εβραϊκής προσωδίας. Ο «αναβαθμός» δηλώνει τον κλιμακωτό παραλληλισμό των μελών ή την κατά κλίμακα πρόοδο των νοημάτων, διά του σχήματος της αναδίπλωσης των φράσεων.
Οι Ψαλμοί των Αναβαθμών στη χριστιανική λειτουργική παράδοση ήταν αναπόσπαστο τμήμα της ακολουθίας του Όρθρου, σύμφωνα με την κυριότερη εκδοχή, χωρίς να υπάρχει καμία γραπτή μαρτυρία για τη θέση αυτή. Η μεταφορά τους στην ακολουθία του Εσπερινού δεν συμπαρέσυρε και τα τροπάρια, τα οποία συντέθηκαν ως συνοδευτικά τους και έλαβαν το όνομά τους από τους ψαλμούς. Συνιστούν συνοπτικά, ποιητικά, ερμηνευτικά υπομνήματα των αντίστοιχων ψαλμών και ψάλλονταν, αρχικά, ύστερα από τον στίχο τον οποίο υπομνημάτιζαν.
Οι Αναβαθμοί απαντώνται και στους οκτώ ήχους του λειτουργικού βιβλίου της Οκτωήχου ή Παρακλητικής. Αποτελούνται ξεχωριστά για κάθε ήχο από τρία αντίφωνα, με εξαίρεση τους Αναβαθμούς του πλ. δ’ ήχου, οι οποίοι περιλαμβάνουν τέσσερα αντίφωνα. Κάθε αντίφωνο συνίσταται από τρία τρίστιχα τροπάρια. Τα δύο πρώτα τροπάρια κάθε αντιφώνου περιέχουν λόγους ή ιδέες των αντίστοιχων ψαλμών, ενώ το τρίτο συνιστά δοξολογία προς το Άγιο Πνεύμα. Οι Αναβαθμοί των τεσσάρων πρώτων ήχων της Οκτωήχου υπομνηματίζουν τους δώδεκα πρώτους ψαλμούς της «Ωδής των Αναβαθμών», δηλαδή κάθε αντίφωνο αναφέρεται σε συγκεκριμένο ψαλμό. Οι αντίστοιχοι ύμνοι των πλαγίων ήχων επαναλαμβάνουν τον υπομνηματισμό των ίδιων ψαλμών. Το τέταρτο αντίφωνο των Αναβαθμών του πλ. δ’ ήχου έχει ως αντικείμενο τον ρλβ’ ψαλμό, ενώ οι ρλα’ και ρλγ’ ψαλμοί δεν αντιστοιχούν σε κανένα τροπάριο.
Ο συντάκτης των Αναβαθμών είναι κατά πάσα πιθανότητα ο Θεόδωρος ο
Στουδίτης (759-826), πρόσωπο στο οποίο
συγκλίνουν ο Νικηφόρος Κάλλιστος-Ξανθόπουλος και ο Νικόδημος Αγιορείτης και
συναινούν όλοι οι νεώτεροι μελετητές. Η σύνθεση των τροπαρίων πιθανόν να έγινε
κατά την περίοδο της εξορίας του στη Θεσσαλονίκη, το 794. Άλλοι μελετητές
αποδίδουν τη σύνθεσή τους στον Ιωάννη Δαμασκηνό ή τον Ιωσήφ Στουδίτη, αδελφό
του Θεοδώρου και Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης. Η απόδοση των ύμνων στον Δαμασκηνό
οφείλεται στην συμπερίληψή τους στο βιβλίο της Οκτωήχου, το οποίο
συστηματοποίησε και εμπλούτισε εκείνος, χρησιμοποιώντας προγενέστερη υμνολογία
και δικές του συνθέσεις.
Τα τροπάρια των Αναβαθμών δεν αποτελούν ύμνους που προέρχονται αμιγώς από τη γραφίδα του Θεοδώρου. Ο τελευταίος μάλλον τροποποίησε ή αναθεώρησε παλαιότερους ύμνους. Η προγενέστερη του Στουδίτη καταγωγή των τροπαρίων μαρτυρείται από τη συντομία τους, το ακανόνιστο των κώλων, την ελαττωματικότητα του ρυθμού και την σπανιότητα του είδους τους, αφού εφάμιλλά τους είναι μόνο τα δεκαπέντε αντίφωνα του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής. Κοινό στοιχείο όλων των υποθέσεων σχετικά με τον συγγραφέα και τις πηγές της σύνθεσης αποτελεί η βεβαιότητα, ότι βασίζεται σε παλαιότερα υμνογραφικά πρότυπα.
Οι Αναβαθμοί των μεγάλων εορτών, δεσποτικών, θεομητορικών ή αγίων, αποτελούνται από το πρώτο αντίφωνο των Αναβαθμών του δ’ ήχου. Το πρώτο και δεύτερο τροπάριο ψάλλονται αντιφωνικά από τους χορούς των ψαλτών δύο φορές, στο «Δόξα Πατρί» λέγεται το τρίτο τροπάριο, ενώ το «Και νυν» ακολουθεί το τρίτο τροπάριο του β’ αντιφώνου του ιδίου ήχου. Το πρώτο αντίφωνο των Αναβαθμών κάθε ήχου περιλαμβάνεται και στην νεκρώσιμη ακολουθία για μοναχούς.
Η διπλή μελώδηση των τροπαρίων των Αναβαθμών των εορτών μαρτυρά παλαιότερη παράδοση, η οποία απαντάται ακόμα στο τυπικό μονών. Τα τροπάρια των Αναβαθμών δεν ψάλλονταν μία φορά το καθένα, αλλά περισσότερες, συνήθως δύο. Η πρακτική αυτή συνεργεί στην εμπέδωση του νοήματος των ύμνων από τη σύναξη. Η σύντμηση των ακολουθιών στην ενοριακή πράξη υπαγόρευσε τη μονή απόδοση αυτών των τροπαρίων, ενώ κατάλοιπά της απαντώνται σε σημαντικές ημέρες του εκκλησιαστικού έτους, οπότε η αρχαίες λειτουργικές παραδόσεις παρέμειναν (π.χ. τα δεκαπλά «Χριστός Ανέστη» στη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, τα αντίφωνα του Εσπερινού των Χριστουγέννων, Θεοφανείων και Πάσχα κ.α.).
Ο Νικηφόρος Κάλλιστος-Ξανθόπουλος επεχείρησε την ερμηνεία των Αναβαθμών όλων των ήχων. Στην εισαγωγή του σχετικού πονήματός του ερμηνεύει συμβολικά διάφορες απορίες σχετικά με αυτούς. Η θέση των Αντιφώνων μόνο στην ακολουθία των Κυριακών και όχι των καθημερινών ερμηνεύεται από τον Νικηφόρο ως αντίστοιχη της επιστροφής των Ιουδαίων από τη Βαβυλώνια Αιχμαλωσία. Η εκκλησιαστική σύναξη, δηλαδή, μεταβαίνει κατά τα πρότυπα της Ανάστασης του Χριστού από την αμαρτία στον Παράδεισο, όπως οι Εβραίοι παλιννοστούν στη Γη της Επαγγελίας, ψάλλοντας τους αντίστοιχους ψαλμούς. Η σύνταξη, επίσης, κάθε αντιφώνου από τρία τροπάρια εικονίζει την Αγία Τριάδα, αλλά και τον αγγελικό ύμνο «Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαββαώθ», ενώ το πλήθος των εννέα τροπαρίων των Αναβαθμών κάθε ήχου συμβολίζει τα εννέα αγγελικά τάγματα και την ακατάπαυστη, αντιφωνική προς αλλήλους μελωδία.
Τα τροπάρια των Αναβαθμών δεν αποτελούν ύμνους που προέρχονται αμιγώς από τη γραφίδα του Θεοδώρου. Ο τελευταίος μάλλον τροποποίησε ή αναθεώρησε παλαιότερους ύμνους. Η προγενέστερη του Στουδίτη καταγωγή των τροπαρίων μαρτυρείται από τη συντομία τους, το ακανόνιστο των κώλων, την ελαττωματικότητα του ρυθμού και την σπανιότητα του είδους τους, αφού εφάμιλλά τους είναι μόνο τα δεκαπέντε αντίφωνα του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής. Κοινό στοιχείο όλων των υποθέσεων σχετικά με τον συγγραφέα και τις πηγές της σύνθεσης αποτελεί η βεβαιότητα, ότι βασίζεται σε παλαιότερα υμνογραφικά πρότυπα.
Οι Αναβαθμοί των μεγάλων εορτών, δεσποτικών, θεομητορικών ή αγίων, αποτελούνται από το πρώτο αντίφωνο των Αναβαθμών του δ’ ήχου. Το πρώτο και δεύτερο τροπάριο ψάλλονται αντιφωνικά από τους χορούς των ψαλτών δύο φορές, στο «Δόξα Πατρί» λέγεται το τρίτο τροπάριο, ενώ το «Και νυν» ακολουθεί το τρίτο τροπάριο του β’ αντιφώνου του ιδίου ήχου. Το πρώτο αντίφωνο των Αναβαθμών κάθε ήχου περιλαμβάνεται και στην νεκρώσιμη ακολουθία για μοναχούς.
Η διπλή μελώδηση των τροπαρίων των Αναβαθμών των εορτών μαρτυρά παλαιότερη παράδοση, η οποία απαντάται ακόμα στο τυπικό μονών. Τα τροπάρια των Αναβαθμών δεν ψάλλονταν μία φορά το καθένα, αλλά περισσότερες, συνήθως δύο. Η πρακτική αυτή συνεργεί στην εμπέδωση του νοήματος των ύμνων από τη σύναξη. Η σύντμηση των ακολουθιών στην ενοριακή πράξη υπαγόρευσε τη μονή απόδοση αυτών των τροπαρίων, ενώ κατάλοιπά της απαντώνται σε σημαντικές ημέρες του εκκλησιαστικού έτους, οπότε η αρχαίες λειτουργικές παραδόσεις παρέμειναν (π.χ. τα δεκαπλά «Χριστός Ανέστη» στη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, τα αντίφωνα του Εσπερινού των Χριστουγέννων, Θεοφανείων και Πάσχα κ.α.).
Ο Νικηφόρος Κάλλιστος-Ξανθόπουλος επεχείρησε την ερμηνεία των Αναβαθμών όλων των ήχων. Στην εισαγωγή του σχετικού πονήματός του ερμηνεύει συμβολικά διάφορες απορίες σχετικά με αυτούς. Η θέση των Αντιφώνων μόνο στην ακολουθία των Κυριακών και όχι των καθημερινών ερμηνεύεται από τον Νικηφόρο ως αντίστοιχη της επιστροφής των Ιουδαίων από τη Βαβυλώνια Αιχμαλωσία. Η εκκλησιαστική σύναξη, δηλαδή, μεταβαίνει κατά τα πρότυπα της Ανάστασης του Χριστού από την αμαρτία στον Παράδεισο, όπως οι Εβραίοι παλιννοστούν στη Γη της Επαγγελίας, ψάλλοντας τους αντίστοιχους ψαλμούς. Η σύνταξη, επίσης, κάθε αντιφώνου από τρία τροπάρια εικονίζει την Αγία Τριάδα, αλλά και τον αγγελικό ύμνο «Άγιος, Άγιος, Άγιος Κύριος Σαββαώθ», ενώ το πλήθος των εννέα τροπαρίων των Αναβαθμών κάθε ήχου συμβολίζει τα εννέα αγγελικά τάγματα και την ακατάπαυστη, αντιφωνική προς αλλήλους μελωδία.
Βιβλιογραφία:
Κάλλιστου του Ξανθόπουλου Νικ., Ερμηνεία εις τους Αναβαθμούς της
Οκτωήχου, Εν Ιεροσολύμοις 1862.
Μπρατσιώτου Παν. Ι., «Αναβαθμοί (Π. Διαθήκη)», ΘΗΕ, 2 (1963),
στ. 449-451.
Τρεμπέλα Παν. Ν., Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, εκδ.
Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήναι 2007⁴.
Φουντούλη Ιω., «Αναβαθμοί (Λειτουργική)», ΘΗΕ, 2
(1963), στ. 451-452.
Του Ιδίου, Απαντήσεις
εις λειτουργικάς απορίας, τ. Ε’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της
Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2003.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου