Σάββατο 28 Μαΐου 2022
Πέμπτη 26 Μαΐου 2022
Το Πεντηκοστάριον!
Λειτουργικές επισημάνσεις και παρατυπίες στις εβδομάδες του Πεντηκοσταρίου!
Γεώργιος Ζαραβέλας, Θεολόγος, ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας – Λειτουργικής ΕΚΠΑ
Η Κυριακή της λαμπροφόρου Αναστάσεως του Κυρίου σημαίνει την έναρξη της λειτουργικής περιόδου του Πεντηκοσταρίου. Ο όρος Πεντηκοστάριο μπορεί να εκληφθεί με δύο επιμέρους έννοιες. Με τη λέξη αυτή, αφενός, εννοείται ο πεντηκονθήμερος λειτουργικός κύκλος της Εκκλησίας, ο οποίος αρχίζει τη βραδιά της Ανάστασης και ολοκληρώνεται την Κυριακή της Πεντηκοστής, με προέκταση έως και την απόδοση της τελευταίας δεσποτικής εορτής, το επόμενο Σάββατο. Αφετέρου, η λέξη αυτή περιγράφει και το ομώνυμο λειτουργικό βιβλίο.
Το βιβλίο του Πεντηκοσταρίου περιλαμβάνει το υμνολογικό υλικό, το οποίο ψάλλεται στις ακολουθίες της Εκκλησίας κατά τις ημέρες του αντίστοιχου λειτουργικού κύκλου. Το περιεχόμενο του διαιρείται με βάση τις κατ’ εβδομάδα τιμώμενες εορτές, σχετιζόμενες με τον Αναστάντα Χριστό, οι οποίες ξεκινούν την Κυριακή, εορτάζονται καθ’ όλη την εβδομάδα και ολοκληρώνονται με την απόδοση τους το επόμενο Σάββατο. Έτσι, η πρώτη εβδομάδα του Πεντηκοσταρίου ή αλλιώς Διακαινήσιμη Εβδομάδα, έχει ως αντικείμενο την Ανάσταση του Κυρίου. Η δεύτερη εβδομάδα τη Ψηλάφηση και την Ομολογία του Θωμά (Κυριακή του Αντίπασχα – εγκαινιασμός του εορτασμού της Αναστάσεως του Χριστού κάθε Κυριακή όλου του εκκλησιαστικού έτους), η τρίτη τιμά τις Μυροφόρες του Κυρίου και τους κηδευτές Του Νικόδημο και Ιωσήφ τον από Αριμαθαίας, η τέταρτη το θαύμα της θεραπείας του Παραλύτου, η πέμπτη τη συνομιλία του Κυρίου με τη Σαμαρείτιδα, και η έκτη τη θεραπεία του Τυφλού.
Την Πέμπτη της έκτης εβδομάδας, την τεσσαρακοστή ημέρα από την εορτή της Αναστάσεως, τιμάται η εορτή της Αναλήψεως, η οποία αποδίδεται την επόμενη Παρασκευή της έβδομης εβδομάδας του Πεντηκοσταρίου. Το Σάββατο της εβδομάδας αυτής είναι αφιερωμένο στη μνήμη των κεκοιμημένων, γνωστό και ως Ψυχοσάββατο. Την επόμενη Κυριακή της η’ εβδομάδας τιμάται η εορτή της Πεντηκοστής, η οποία διαρκεί καθ’ όλη την εβδομάδα, έως και το επόμενο Σάββατο, οπότε η εορτή αποδίδεται. Η Κυριακή πριν την Πεντηκοστή (ζ’ Κυριακή του Πεντηκοσταρίου) είναι αφιερωμένη στους Πατέρες της Α’ Οικουμενικής Συνόδου της Νικαίας (325 μ.Χ.), ενώ η τελευταία Κυριακή του Πεντηκοσταρίου τιμά τους Άγιους Πάντες, δηλαδή όλους τους αγίους, γνωστούς και αγνώστους.
Ακριβώς στη μέση της περιόδου του Πεντηκοσταρίου, η Εκκλησία εορτάζει τη Μεσοπεντηκοστή, δηλαδή εκείνη τη δεσποτική εορτή, η οποία συνδέει τις δύο μεγάλες εορτές του Πάσχα και της Πεντηκοστής, όπου ο Χριστός έδειξε τον εαυτό του ως τον αναμενόμενο Μεσσία, έναντι των κατηγοριών των ομοεθνών του, ότι καταπατά τις εντολές του μωσαϊκού νόμου. Η εορτή αυτή ξεκινά την Τετάρτη της δ’ εβδομάδας και αποδίδεται την Τρίτη της ε’ εβδομάδας.
Η περίοδος του Πεντηκοσταρίου διακατέχεται από εορτές συνυφασμένες με το τέλος της επίγειας δράσης του Χριστού (Ανάσταση και Ανάληψη), την ίδρυση και την έναρξη της ζωής της Εκκλησίας (Πεντηκοστή). Αξίζει να σημειωθεί ότι καθεμιά από τις ανωτέρω εβδομάδες έχει συγκεκριμένο λειτουργικό κύκλο, με αντίστοιχο για την καθεμία λειτουργικό και υμνολογικό περιεχόμενο. Η έναρξη κάθε εβδομάδας λαμβάνει χώρα με την αντίστοιχη εορτή. Την πρώτη ημέρα, δηλαδή την Κυριακή ψάλλονται πλήρως όλα τα υμνολογικά μέρη της εορτής (Στιχηρά, Απόστιχα, Καθίσματα, Κανόνας, Αίνοι κ.λπ.), σε συνδυασμό με αναστάσιμα τροπάρια. Τις επόμενες έξι ημέρες, έως και την απόδοση, ψάλλονται ο κανόνας της εορτής με τα αρμόδια μεθέορτα υμνογραφήματα.
Η εορτή της Αναστάσεως δεν εξαιρείται από τον τελευταίο κανόνα. Η αναστάσιμη και πανηγυρική ακολουθία ψάλλεται καθ’ όλη τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα, η οποία θεωρείται λειτουργικά ως μία ημέρα και συγκεκριμένα η όγδοη εσχατολογική ημέρα ή αλλιώς η ημέρα μετά την εβδομάδα. Για τον λόγο αυτό, όλες οι ακολουθίες ξεκινούν με την εκφώνηση του λειτουργού «Δόξα τη Αγία και Ομοουσίω και Ζωοποιώ και Αδιαιρέτω Τριάδι» και απολύονται με το «Χριστός Ανέστη». Από τις ακολουθίες του νυχθημέρου ψάλλονται μόνο ο Εσπερινός και ο Όρθρος, ενώ όλες οι άλλες (Απόδειπνο, Μεσονυκτικό, Ώρες) καταλυμπάνονται. Στη θέση τους αναγιγνώσκεται η Πασχάλια Ημερονύκτια ακολουθία, δηλαδή μία ακολουθία αναστάσιμων ύμνων, η οποία επαναλαμβάνεται κάθε φορά τρις. Κάθε ημέρα της εβδομάδας ψάλλονται στον Εσπερινό (Στιχηρά και πρώτο Απόστιχο) και τον Όρθρο (Αίνοι) αναστάσιμα τροπάρια διαφορετικού ήχου (Κυριακή – Ήχος α’, Δευτέρα – Ήχος β’, Τρίτη – Ήχος γ’, Τετάρτη – Ήχος δ’, Πέμπτη – Ήχος πλ. α’, Παρασκευή – Ήχος πλ. β’, Σάββατο – Ήχος πλ. δ’).
Τις επόμενες εβδομάδες του Πεντηκοσταρίου η έναρξη όλων των ακολουθιών γίνεται με τη συνήθη εκφώνηση «Ευλογητός ο Θεός», ενώ η απόλυσή τους με το «Δι’ Ευχών». Μετά την έναρξη κάθε ακολουθίας ψάλλεται τρις το «Χριστός Ανέστη» και καταλιμπάνεται το «Βασιλεύ Ουράνιε» και το Τρισάγιο (Ώρες, Απόδειπνο, Μεσονυκτικό, Όρθρος) ή το «Δεύτε προσκυνήσωμεν» (Εσπερινός).
Η συνήθεια στην πλειονότητα των ιερών ναών να απολύονται οι ιερές ακολουθίες με την εκφώνηση του «Χριστός Ανεστη», έως και την απόδοση της εορτής του Τυφλού, συνιστά πρακτική αμάρτυρη στις παλαιές λειτουργικές πηγές, που τελείται, όμως, χάριν ευλαβείας. Η τριπλή διαλογική απόλυση μεταξύ λειτουργού και του λαού «Χριστός Ανέστη» – «Αληθώς Ανέστη», αποτελεί άλλη μία ευλαβή συνήθεια πολλών λειτουργών, η οποία επεκτείνεται χωρίς λόγο και πέρα της Διακαινήσιμης Εβδομάδας, όπως και η μελώδηση του ειρμού της Θ’ Ωδής του αναστάσιμου κανόνα «Ο άγγελος εβόα… Φωτίζου, φωτίζου», αντί του «Άξιον εστί» μετά το «Εξαιρέτως» της Θείας Λειτουργίας. Οι επιλογές αυτές δεν δηλώνονται σε καμία τυπική διάταξη, αλλά τελούμενες ευλαβικά, τείνουν δυστυχώς να γενικευθούν.
Μία ακόμα συνήθεια, η οποία αντιβαίνει στις παλαιές τυπικές διατάξεις, αλλά έχει καταξιωθεί στη συνείδηση κλήρου και λαού, σε βαθμό που να έχει γίνει αποδεκτή ακόμα και από τα λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας, αποτελεί η τέλεση αμιγώς αναστάσιμων ακολουθιών ή αναστάσιμης αγρυπνίας κατά την Τετάρτη της Στ’ εβδομάδας του Πεντηκοσταρίου. Την ημέρα αυτή τελείται κανονικά η απόδοση της εορτής της Κυριακής του Τυφλού, όπως ορίζει και η διάταξη πολλών εκδόσεων βιβλίων του Πεντηκοσταρίου. Η επέκταση, όμως, απόδοσης αναστάσιμων ύμνων και δη του «Χριστός Ανέστη» έως και την ημέρα αυτή, δημιούργησε το εσφαλμένο συμπέρασμα ότι την εν λόγω Τετάρτη αποδίδεται όχι η εορτή του Τυφλού, αλλά εκείνη της Αναστάσεως και μόνο αυτή. Στην πραγματικότητα, όμως, η αναστάσιμη ακολουθία, στην πανηγυρική μορφή της α’ εβδομάδας του Πεντηκοσταρίου έχει αποδοθεί ήδη με την Θ’ Ώρα του Σαββάτου της Διακαινησίμου.
Οι λειτουργικές αντιμεταθέσεις που αναφέρθηκαν είναι τελετουργικά αβάσιμες. Με την πάροδο του χρόνου, μερικές από αυτές εντάχθηκαν, σταδιακά, στο λειτουργικό τυπικό της Εκκλησίας, ενώ άλλες άτυπα γενικεύθηκαν, χωρίς να υπάρχει τεκμηρίωση στα λειτουργικά βιβλία. Οι προσθήκες τους έγιναν σίγουρα με κίνητρο την ευλάβεια και την αγάπη για τα υπέροχα αναστάσιμα υμνογραφήματα. Η τυπική διάταξη, όμως, ξεκαθαρίζει τι ακριβώς μπορεί να ψαλλεί κάθε ημέρα, διατηρώντας όλα τα υπόλοιπα στις πλέον ιερές από αυτές. Οι «παρατυπίες» αυτές δεν δημιουργούν ζημία στην Εκκλησία, αλλά αντιβαίνουν στην ομαλή λειτουργική προοπτική των ημερών, οι οποίες σπονδυλωτά οδηγούν τη σύναξη των πιστών από τη μία εορτή στην άλλη.
naxioimelistes.blogspot.com
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ: https://www.pemptousia.gr/2022/05/litourgikes-episimansis-ke-paratipies-stis-evdomades-tou-pentikostariou/