«Παροιμίες από την Πάτμο», μέρος Πρώτο (Α΄. )

ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ  ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ

Μικρή προσφορά ιδιαίτερης εκτίμησης στην Ιστοσελίδα

"Ο ΠΑΤΜΙΟΣ"   του    κ . Ματθαίου Μελιανού.

       Παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις από    την Πάτμο

                                    ΜΕΡΟΣ  ΠΡΩΤΟ

ΕΡΕΥΝΑ - ΣΥΛΛΟΓΗ

ΑΠΟ ΤΟΝ  ΖΗΣΙΜΟ ΒΙΡΒΙΛΛΗ

ΘΕΟΛΟΓΟ – ΦΙΛΟΛΟΓΟ - ΛΑΟΓΡΑΦΟ

"Των παλαιώ(ν) τα λόγια ήτονε Βαγγέλια" 

Από τις πάμπολλες παροιμίες και παροιμιώδεις φράσεις, οι οποίες κυκλοφορούσαν παλαιότερα και που κυκλοφορούν και σήμερα ακόμα στην Πάτμο, πολλές από τις οποίες βρίσκονται στη συλλογή μας διαλέξαμε αρκετές, πού νομίζουμε πώς είναι συνηθισμένες στο Νησί μας είτε σαν γνήσιες – εγχώριες είτε σαν λιγότερο χρησιμοποιούμενες σε άλλους ελληνικούς χώρους. Δεν τις κατατάξαμε ούτε κατά αλφαβητική σειρά ούτε κατ’ έννοια. Ο λόγος γι’ αυτή μας την απόφαση-προτίμηση, είναι, ότι αυτή η διαδικασία παρουσιάζει πολλές δυσκολίες, δεδομένου ότι δεν θα ήταν εύκολο να επισημάνουμε ποιά από τις λέξεις που αποτελούν την κάθε φράση θα ήταν η βασικότερη να προσδιοριστεί σαν η κυρία, η οποία θα μπορούσε να καταλάβει την πρωτεύουσα θέση στην αλφαβητική σειρά ή να διακρίνουμε με ακρίβεια την κάθε έννοια των λέξεών.

          Οι παροιμίες που παραθέτουμε είναι από τις περιπτώσεις που δεν προέρχονται μόνο από το νησί μας το ίδιο και από τους κατοίκους του. Ορισμένες, αρκετές μάλιστα, είναι γνήσιες - ντόπιες, αλλά οι περισσότερες είναι πολιτογραφημένες, εισαγόμενες από διάφορα άλλα μέρη, γειτονικά ιδίως, αλλά και με το πέρασμα του χρόνου και πιο μακρινά, για τους παρακάτω λόγους και αιτίες.

          Είναι γεγονός ότι το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και σε άλλα ελληνικά διαμερίσματα και έπαψαν πια  να είναι τοπικές και γίνανε πανελλήνιες. Στην περίπτωση τη δική μας συνέβη το ίδιο. Εμείς  δεν τιτλοφορήσαμε τη συλλογή μας αυτή  «Παροιμίες  της Πάτμου», αλλά  «Παροιμίες από την Πάτμο», δηλαδή που  λεγόντανε και λέγονται στην Πάτμο. Οι λόγοι αυτής «Πανελληνοποίησης» είναι κυρίως οι παρακάτω:

•  Η επικοινωνία των κατοίκων των γύρω νησιών και της απέναντι κοντινή στεριάς της Μικράς Ασίας.

•    Η εισροή προσφύγων μετά την καταστροφή της Σμύρνης και των  άλλων μερών της περιοχής, και από την Κρήτη κατά τις  κρητικές Επαναστάσεις.

•   Η προσέλευση μετακινούμενων έστω και λίγων από τα Ιόνια νησιά. ( Φωκάδες, Φερεντίνοι, Μικέληδες, Μεταξάδες . . . )

•    Η διακίνηση μετά την Απελευθέρωση της Δωδεκανήσου,  συμπατριωτών μας  και άλλων επισκεπτών  από τους ελλαδικούς χώρους στο νησί μας και αντίστροφα.

•     Η διακίνηση πληθυσμού με τον εσωτερικό και ιδιαίτερα σ’ εμάς με τον θρησκευτικό τουρισμό.

5)   Έπαιξαν ρόλο επίσης και οι διάφορες συλλογές παροιμιών και παροιμιακών φράσεων, από διάφορα ελληνικά διαμερίσματα που δημοσιεύτηκαν αυτοτελώς και αυτούσιες σε βιβλία ή αποσπάσματα μέσα σε σχολικά αναγνωστικά και σε άλλα βιβλία, ιδιαίτερα  στους δημοφιλείς Καζαμίες και Ημερολόγια και Ημεροδείκτες και Περιοδικά.

•      Ακόμη  έπαιξε ρόλο και  η παρουσία των μαζικών μέσων ενημέρωσης.

        Πάντως με την έρευνά μας αυτή έχομε διαπιστώσει, όπως θα διαπιστώσουν και οι αναγνώστες μας, ότι αρκετές παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις του νησιού μας είναι «ντόπιες» και χρησιμοποιούνται μόνο εδώ και από τους ντόπιους. Μερικές  από τις παροιμίες αλλά και από τις παροιμιώδεις φράσεις είναι έμμετρες και άλλες είναι πεζές. Εμείς διατηρήσαμε προσεκτικά και τα δυο είδη. Έχομε παρατηρήσει πως ορισμένες  είναι εύκολα κατανοητές, όπως λέγονται. Άλλες είναι δυσνόητες και χρειάζονται επεξήγηση και άλλων είναι αμφιβαλλόμενη η έννοιά τους και ίσως χρειάζονται περισσότερη ανάλυση. Γι’ αυτό προς ευκολία των αναγνωστών μας ακολουθήσαμε την παρακάτω διαδικασία:

α) στις παροιμίες που η έννοιά τους είναι αμφιβαλλόμενη τοποθετήσαμε στο τέλος της μέσα σε παρένθεση σαν σύμβολο το ερωτηματικό της λατινικής γλώσσας ως εξής (?).

β) γι’ αυτές που η σημασία τους είναι ακατανόητη χρησιμοποιήσαμε τρία (3) ελληνικά ερωτηματικά μέσα σε παρένθεση (;;;).

γ) γι’ αυτές που η σημασία τους είναι αυτονόητη χρησιμοποιήσαμε το σύμβολο συν (+). Και,

δ) για τις άλλες, πού είναι απαραίτητη η ερμηνεία τους, χρησιμοποιήσαμε κάποιες επεξηγήσεις ή μικρά σχόλια  του συλλογέα - συγγραφέα. 

     Για να είμαστε ειλικρινείς, όχι από στείρο  τοπικισμό, αλλά από επιστημονική συνέπεια, δεν αντισταθήκαμε στον . . . πειρασμό  να  αναφέρομε ότι και ο δικός  μας  άγιος, ο Όσιος Χριστόδουλος, σαν γνώστης της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας ως και της Αγίας Γραφής και των Πατέρων  της Εκκλησίας και των  Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, όπως γνωρίζομε, έχει χρησιμο-ποιήσει στα Αγιολογικά του Κείμενα και όπως διαπιστώσαμε ιδιαίτερα  στα γνωστά μας,  την Υποτύπωσή του, την Μυστική Διαθήκη του και τον Κωδίκελλο αυτής της  Διαθήκης του. Σ’ αυτά κάνει συχνά χρήση Ρητών, Γνωμικών, Αποφθεγμάτων και Παροι-μιών. Επισημάναμε  μια από την Υποτύπωσή του, που μοιάζει πολύ με τη δική μας. σύγχρονη: «Στερνή μου γνώση να σ’  είχα πρώτα» Αναφέρει δυο όμοιες παροιμίες, επειδή θυμήθηκε τις συμβουλές του δωρεοδότη του αυτοκράτορα Αλεξίου του Κομνηνού, που τον συμβούλευε, ότι για να χτίσει το Μοναστήρι που επιθυμούσε θα χρειαζόταν να χρησιμοποιήσει εργάτες και τεχνίτες που να είναι οικογενειάρχες, για να μπορούν να μένουν με τις οικογένειές τους τον πολύ χρόνο, που θα χρειαζόταν να ανε-γερθεί μια τέτοια οικοδομή. Εκείνος όμως αρνήθηκε, γιατί φοβήθηκε την παρουσία στην Πάτμο γυναικών και παιδιών. Όμως όταν, κατά το ξεκίνημα των εργασιών είδε τις δυσκολίες που συναντούσε, διαπίστωσε ότι η συμβουλή του αυτοκράτορα ήταν σοφή και κατηγόρησε τον εαυτό του σαν άμυαλο, αναφέροντας δυο παροιμίες που είχε συναντήσει στον αρχαίο έλληνα ιστορικό Αρριανό . Οι παροιμίες που χρησιμοποίησε είναι οι εξής: « Ρεχθέν δε τε νήπιος ἔγνων» δηλ. «Αφού έκανα ό,τι έκανα κατάλαβα πως είμαι ανόητος»  και η άλλη: « Πληγείς ἁλιεύς νοῦν οἴσει» δηλ. Ο ψαράς, αφού πληγώθηκε από το ψάρι, θα βάλει μυαλό». (Οσίου Χριστοδούλου Ὑποτύπωσις Κεφ. ιβ` σελ . Μ.Μ. 67)

      Οι παροιμίες αυτές αναφέρονται και στο Λεξικό ΣΟΥΔΑ (πρ. Σουΐδα) στο λήμμα  «ἁλιεύς» στιχ. 1218: «Ἁλιεύς τους ἁλισκο-μένους ἰχθύας μετεχειρίζετο καί ποτε ὑπ’  αὐτῶν πληγείς, νοῦν οἴσω φησίν». Δηλ. Ένας ψαράς ξεχώριζε τα ψάρια, που είχε ψαρέψει και κάποτε αφού πληγώθηκε απ’ αυτά είπε : ψαράς εγώ; αφού πληγώθηκα από ψάρι, θα βάλω μυαλό».

Οι παροιμίες και οι παροιμιώδεις εκφράσεις είναι φράσεις, συνήθως σύντομες, που περιέχουν παρατηρήσεις του λαού είτε ατο-μικές είτε συλλογικές, για τον άνθρωπο και τη ζωή ή εκφράζουν τις απόψεις του για το τι είναι καλό ή κακό, ηθικό ή ανήθικο. Είναι σύντομα αποφθέγματα, που εκφράζουν πολλές φορές με αλληγορικό τρόπο ισχυρισμούς, που αποτελούν το απόσταγμα μακράς πείρας πολλών ανθρώπων. Έτσι οι παροιμίες προσλαμβάνουν πολλές φορές διδακτικές τάσεις και σημασίες. Διακρίνονται από ζωηρή και πλούσια σε εικόνες φαντασία, ενώ κάποιες άλλες έχουν τη μορφή ποιητικού δίστιχου σε ρυθμούς και μέτρα σύγχρονα τονικά, αλλά όχι με μορφές αρχαίες προσωδιακές άσχετα αν μοιάζουν με αρχαία ποιητικά μέτρα, όπως είναι ο ίαμβος, ο τροχαίος, ο δάκτυλος, o σπονδείος  ή ο ανάπαι-στος κ. άλλοι. Οι πηγές παραγωγής των παροιμιών ποικίλουν. Άλλη μπορεί να προέρχεται από κάποιο λαϊκό μύθο ή από κάποια φράση ενός ιστορικού ή όχι προσώπου, να σχετίζεται με κάποιο ιστορικό γεγο-νός, να αντλείται από τους στίχους κάποιου λαϊκού τραγουδιού κ.ά. Σ’ αυτές περιλαμβάνονται και άλλα παρόμοια στοιχεία, όπως είναι αρ-χαία ρητά, γνωμικά και αποφθέγματα, από φιλοσόφους και συγγρα- φείς, ακόμη και από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη.

Μερικές παροιμίες  και παροιμιώδεις φράσεις είναι έμμετρες, άλλες είναι πεζές. Δεν ακούγονται όμως όλες κατά τον ίδιο τρόπο. Με-ρικές πεζές εμφανίζονται σαν έμμετρες και το αντίστροφο. Μερικές πάλι εκφέρονται κατά διάφορο εκφραστικό τρόπο  και σε διαφορετικό γλωσσικό ιδίωμα στα διάφορα μέρη. Εκείνο που πρέπει να έχομε υπ’ όψη μας είναι ότι οι παροιμίες στην πλειονότητά τους είναι αλληγορικές-συμβολικές. Άλλα λένε και άλλα εννοούν. Πολλές φορές ταυτίζουν ζώα με ανθρώπους και ανθρώπους με ζώα ή πράγματα. Π.χ. «Κουνιέται ο γάδαρος και φταίει το σομάρι» ή « Άλλα λογαριάζει ο γάδαρος και άλλα ο γαδουρολάτης». Ή «Το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι», πού λέγεται για τους ανθρώπους που είναι επικεφαλής-(ηθίνοντες) και δημιουργούν προβλήματα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι αν και οι παροιμίες έχουν περάσει στο υποσυνείδητο του λαού σαν  λαϊκή σοφία, εν τούτοις δεν παύουν να αποτελούν ένα είδος λογικής πλάνης. Π.χ. παλαιότερα οι άνθρωποι πίστευαν ότι ο ήλιος γυρίζει γύρω από τη γη, ενώ σήμερα αυτό επιστημονικά δεν ισχύει. Μια παροιμία λέει για τους ναυτικούς:         « Όρθιο φεγγάρι, ξάπλα ο καπετάνιος. Ξαπλωμένο φεγγάρι όρθιος ο καπετάνιος.» Σήμερα ποιός ναυτικός τα πιστεύει αυτά; Έχει αποδειχθεί ιστορικά ότι ισχυρές πεποιθήσεις μεγάλου μέρους ανθρώπων έχουν αποδειχθεί εκ των υστέρων λάθος.

Παροιμίες είχαν και οι πρώτοι πολιτισμένοι λαοί της Ανατολής, όπως οι Αιγύπτιοι, οι Βαβυλώνιοι, οι Ασσύριοι, οι Άραβες, οι Εβραίοι και άλλοι. Κλασικές είναι οι παροιμίες του Βασιλιά Σολομώντα και άλλων εβραίων που έκαναν συλλογές παροιμιών.

Σήμερα σχεδόν όλοι οι λαοί έχουν τις παροιμίες τους. Πολλών λαών μοιάζουν μεταξύ τους.

      Όπως θα έχουν προσέξει οι αναγνώστες, ορισμένες παροιμίες περιέχουν νόημα, το οποίο στην Πάτμο ονομάζομε «άχρεια λόγια». Εί- ναι  αυτές για τις οποίες αισθανόμαστε ντροπή όταν τις λέμε ή τις ακούομε είτε τις γράφομε. Αυτές που στην αργκό γλώσσα τις χαρα-κτηρίζομε με τη λέξη «σοκ» από την αγγλική «shock» και «shocking», που σημαίνει κάτι το σκανδαλιστικό. Αυτές τις παροιμίες και παροιμιώδεις εκφράσεις τις έχομε γράψει με κόκκινα γράμματα και τις επισημαίνομε με την παραπάνω αγγλική λέξη, προσθέτοντας και σαν μικρό σχόλιο τη λέξη: «υπό αίρεση»  δηλ. ότι εξαρτάται από τον  ιδιοκτήτη της ιστοσελίδας (τον BLOGGER) αν θέλει ή όχι να τις καταχωρήσει. Όμως και οι επιστήμονες Λαογράφοι και Πανεπιστη-μιακοί Καθηγητές υποστηρίζουν ότι επιστημονικά και αυτές οι εκφράσεις, όσο και αν σοκάρουν, πρέπει να καταχωρούνται, εφ’ όσο προέρχονται από τον ίδιο τον λαό.

***********

1 - Φάτε μάθια ψάρια και κοιλιά περίδρομο.(;;;)

1α-Ήφαε τον περίδρομο (ή ένα περίδρομο. (;;;)

2 - Bγάλε τον περιδρομο. (;;;)

[Η λέξη περίδρομος έχει πολλές σημασίες τόσο στη αρχαία ελληνική γλώσσα όσο και στη νέα. Πώς έχει όμως καταντήσει στη σημασία αυτή της παροιμίας μας, που δεν πρέπει να σημαίνει κάτι καλό ή ευχάριστο; Σε αρχαίο ελληνικό λεξικό μετά μέσα στις πολλές σημασίες του έχει και την εξής: «τό σχοινίον, ὅπερ διαπε--περασμένον ὄν περί τό στόμιον τοῦ δικτύου, ὅταν ἑλκύεται, συσφίγγει καί κλείει τό δίκτυον».  Άλλο λεξικό: «τό σχοινίον τό περιθέον περί τό ἀνώτατον μέρος δικτύου (πρβλ.και)                 «ἐπίδρομος».

Για τις σημερινές σημασίες του  θα συνιστούσαμε στον ιδιαί-τερα ενδιαφερόμενο αναγνώστη να συμβουλευθεί το μεγάλο Λεξικό  της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη στα λήμματα «περίδρομος» και «τρώω». [Σημαίνει επίσης και τον «κωλικόπονο» και την «παρονυχίδα»] 

Ἔπεται συνέχεια.....