Τα αναστάσιμα απολυτίκια του Όρθρου της Κυριακής «Σήμερον
σωτηρία» και «Αναστάς εκ του μνήματος»!
Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα
ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ
Η
τάξη του αναστάσιμου Όρθρου της Κυριακής περιλαμβάνει δύο μοναδικά για την
ακολουθία αυτή αναστάσιμα απολυτίκια, τα«Σήμερον σωτηρία» και «Αναστάς
εκ του μνήματος». Ο Γ. Ρήγας αναφέρει στο Τυπικό, που συνέγραψε, ότι αυτά
συνιστούν ποιήματα του Ιωάννου Δαμασκηνού, χωρίς να υπάρχει καμία άλλη αναφορά,
σχετικά με τον υμνογράφο, που τα συνέθεσε.
Η παλαιά καταγωγή τους είναι δεδομένη, αφού απαντώνται στην πλειονότητα των παλαιών λειτουργικών βιβλίων. Η χρήση τους ήταν κοινή τόσο στον ασματικό, όσο και στο μοναστικό Όρθρο. Η νεώτερη πρακτική είχε απωθήσει τη λειτουργική χρήση του δεύτερου από αυτά («Αναστάς εκ του μνήματος»), αφού κάθε Κυριακή ψαλλόταν μόνο το έτερο «Σήμερον Σωτηρία». Η συνήθεια αυτή έθεσε σε λήθη, ιδίως στις ενορίες, το δεύτερο τροπάριο, αφού μέχρι σήμερα βρίσκεται σε αχρησία σε αρκετές λατρευτικές συνάξεις.
Η ορθή τυπική διάταξη δεν αγνοεί κανένα από τα δύο, αλλά τα τοποθετεί σε διαφορετικές ημέρες της λατρείας. Το «Σήμερον σωτηρία», επομένως, ψάλλεται στο τέλος του Όρθρου μετά τη Μεγάλη Δοξολογία και τον συνημμένο σε αυτή Τρισάγιο Ύμνο κατά τις Κυριακές του α’, β’, γ’ και δ’ ήχων, δηλαδή των τεσσάρων κύριων ήχων της Παρακλητικής. Το «Αναστάς εκ του μνήματος» αντίθετα, ψάλλεται κατά τις υπόλοιπες Κυριακές της Παρακλητικής, δηλαδή των τεσσάρων πλαγίων ήχων (πλ. α’, πλ. β’, βαρύς και πλ. δ’).
Οι Κυριακές, κατά τις οποίες ψάλλονται σε εναλλαγή τα τροπάρια αυτά διαφέρουν σε παλαιότερη παράδοση της τυπικής διάταξης. Οι δύο ύμνοι σύμφωνα με αρχαιότερο τυπικό της ακολουθίας, ψάλλονταν εναλλάξ κάθε δεύτερη Κυριακή, δηλαδή το «Σήμερον σωτηρία» κατά τις Κυριακές των α’, γ’, πλ. α’ και βαρέως ήχων, ενώ το «Αναστάς εκ του μνήματος» κατά τις υπόλοιπες Κυριακές των β’, δ’, πλ. β’ και πλ. δ’ ήχων. Η τάξη αυτή συνδεόταν με το ασματικό τυπικό, αλλά σταδιακά αντικαταστάθηκε από την πρώτη και σήμερα επικρατούσα, με την αλλαγή να παρατηρείται στη βάση του μοναστηριακού τυπικού.
Η αρχαία παράδοση της εναλλαγής των δύο τροπαρίων κατά Κυριακή ή ανά τέσσερις Κυριακές τέθηκε σε αχρησία στους νεώτερους χρόνους. Το εν χρήσει σήμερα Τυπικό της Μ.Χ.Ε., όπως αυτό καταγράφηκε από τον πρωτοψάλτη Γ. Βιολάκη, μαρτυρά μόνο το «Σήμερον σωτηρία» και δεν αναφέρει τίποτα για το έτερο απολυτίκιο. Το παλιότερο Τυπικό της Μ.Χ.Ε., του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, στις δύο πατριαρχικές εκδόσεις του, το 1838 και το 1851, προβλέπει ακριβώς τα ίδια, σε αντίθεση με την επανέκδοση της Β’ πατριαρχικής έκδοσης του 1851 (Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1885), που αναφέρει τη χρήση και των δύο απολυτικίων. Το Σύστημα Τυπικού του Κων. Παπαγιάννη αποκαθιστά την αρχαία τάξη σχετικά με τα δύο απολυτίκια, που θεωρεί και τα δύο ως εναλλάξ ψαλλόμενα, το ένα στους κύριους και το άλλο τους πλαγίους ήχους.
Τα εξεταζόμενα απολυτίκια ψάλλονται εναλλακτικά όλες τις Κυριακές του εκκλησιαστικού έτους, ακόμα και όταν συμπίπτει θεομητορική εορτή ή απόδοση δεσποτικής ή θεομητορικής εορτής. Το δε «Σήμερον σωτηρία»ψάλλεται, επίσης, το Σάββατο του Λαζάρου. Σύμφωνα με το Τυπικό του Ναού της Αναστάσεως, το ίδιο απολυτίκιο ψαλλόταν και στον Όρθρο της Κυριακής του Πάσχα, χωρίς να υπάρχει καμία άλλη σχετική αναφορά.
Ο ήχος, στον οποίο ψάλλονται τα απολυτίκια αυτά, αποτελεί ζήτημα με ποικιλία εκδοχών. Τα λειτουργικά βιβλία επιγράφουν ότι το «Σήμερον σωτηρία» ψάλλεται σε ήχο δ’, ενώ το «Αναστάς εκ του μνήματος» σε ήχο β’ ή πλ. δ’. Ως προς το δεύτερο απολυτίκιο, η εκδοχή του β’ ήχου είναι επικρατέστερη, αφού το εν λόγω τροπάριο συνιστά κάθισμα του Όρθρου της Τετάρτης των Μυροφόρων και μελωδείται στον αυτό ήχο. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το θεοτοκίο «Υπερευλογημένη υπάρχεις», το οποίο είναι κάθισμα της β’ στιχολογίας του Όρθρου της Κυριακής του β’ ήχου, απαντάται και ως θεοτοκίο του δοξαστικού των αίνων της Κυριακής και ψάλλεται πάντοτε στο β’ ήχο και όχι στον ήχο του εκάστοτε εωθινού ή οιουδήποτε άλλου δοξαστικού.
Η μελώδηση των απολυτικίων αυτών σε ποικιλία ήχων είναι πρακτική, που ανάγεται στην εποχή του Πέτρου Λαμπαδαρίου, αφού εκείνος συνέθεσε το«Σήμερον σωτηρία» και στους οκτώ ήχους. Η συνήθεια να ψάλλεται καθένα από αυτά στον ήχο της εβδομάδας βασίζεται στην παράδοση του Πέτρου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και ορθή. Προτιμότερο είναι κάθε τροπάριο να ψάλλεται στον οικείο του ήχο, δηλαδή το «Σήμερον σωτηρία»στον δ’ ήχο και το «Αναστάς εκ του μνήματος» στο β’ ήχο.
Η σύνθεση του «Σήμερον σωτηρία» στην οκταηχία από τον Πέτρο Λαμπαδάριο εικάζεται, ότι ήταν αποφασιστικού χαρακτήρα για το προβάδισμά του έναντι του άλλου απολυτικίου. Η κίνηση του Πέτρου επικράτησε στην πατριαρχική τάξη και μέσω αυτής καταγράφηκε στα Τυπικά της ΜτΧΕ. Η επαναφορά του «Αναστάς εκ του μνήματος» στη λειτουργική χρήση και η εκτέλεση των δύο τροπαρίων στους οικείους ήχους τους συνιστούν πράξεις απλές, που δεν αλλοιώνουν την παραδεδομένη διάταξη της ακολουθίας του Όρθρου, αλλά την πλουτίζουν και την επανασυνδέουν με την αρχέγονη τάξη της.
Η παλαιά καταγωγή τους είναι δεδομένη, αφού απαντώνται στην πλειονότητα των παλαιών λειτουργικών βιβλίων. Η χρήση τους ήταν κοινή τόσο στον ασματικό, όσο και στο μοναστικό Όρθρο. Η νεώτερη πρακτική είχε απωθήσει τη λειτουργική χρήση του δεύτερου από αυτά («Αναστάς εκ του μνήματος»), αφού κάθε Κυριακή ψαλλόταν μόνο το έτερο «Σήμερον Σωτηρία». Η συνήθεια αυτή έθεσε σε λήθη, ιδίως στις ενορίες, το δεύτερο τροπάριο, αφού μέχρι σήμερα βρίσκεται σε αχρησία σε αρκετές λατρευτικές συνάξεις.
Η ορθή τυπική διάταξη δεν αγνοεί κανένα από τα δύο, αλλά τα τοποθετεί σε διαφορετικές ημέρες της λατρείας. Το «Σήμερον σωτηρία», επομένως, ψάλλεται στο τέλος του Όρθρου μετά τη Μεγάλη Δοξολογία και τον συνημμένο σε αυτή Τρισάγιο Ύμνο κατά τις Κυριακές του α’, β’, γ’ και δ’ ήχων, δηλαδή των τεσσάρων κύριων ήχων της Παρακλητικής. Το «Αναστάς εκ του μνήματος» αντίθετα, ψάλλεται κατά τις υπόλοιπες Κυριακές της Παρακλητικής, δηλαδή των τεσσάρων πλαγίων ήχων (πλ. α’, πλ. β’, βαρύς και πλ. δ’).
Οι Κυριακές, κατά τις οποίες ψάλλονται σε εναλλαγή τα τροπάρια αυτά διαφέρουν σε παλαιότερη παράδοση της τυπικής διάταξης. Οι δύο ύμνοι σύμφωνα με αρχαιότερο τυπικό της ακολουθίας, ψάλλονταν εναλλάξ κάθε δεύτερη Κυριακή, δηλαδή το «Σήμερον σωτηρία» κατά τις Κυριακές των α’, γ’, πλ. α’ και βαρέως ήχων, ενώ το «Αναστάς εκ του μνήματος» κατά τις υπόλοιπες Κυριακές των β’, δ’, πλ. β’ και πλ. δ’ ήχων. Η τάξη αυτή συνδεόταν με το ασματικό τυπικό, αλλά σταδιακά αντικαταστάθηκε από την πρώτη και σήμερα επικρατούσα, με την αλλαγή να παρατηρείται στη βάση του μοναστηριακού τυπικού.
Η αρχαία παράδοση της εναλλαγής των δύο τροπαρίων κατά Κυριακή ή ανά τέσσερις Κυριακές τέθηκε σε αχρησία στους νεώτερους χρόνους. Το εν χρήσει σήμερα Τυπικό της Μ.Χ.Ε., όπως αυτό καταγράφηκε από τον πρωτοψάλτη Γ. Βιολάκη, μαρτυρά μόνο το «Σήμερον σωτηρία» και δεν αναφέρει τίποτα για το έτερο απολυτίκιο. Το παλιότερο Τυπικό της Μ.Χ.Ε., του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, στις δύο πατριαρχικές εκδόσεις του, το 1838 και το 1851, προβλέπει ακριβώς τα ίδια, σε αντίθεση με την επανέκδοση της Β’ πατριαρχικής έκδοσης του 1851 (Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1885), που αναφέρει τη χρήση και των δύο απολυτικίων. Το Σύστημα Τυπικού του Κων. Παπαγιάννη αποκαθιστά την αρχαία τάξη σχετικά με τα δύο απολυτίκια, που θεωρεί και τα δύο ως εναλλάξ ψαλλόμενα, το ένα στους κύριους και το άλλο τους πλαγίους ήχους.
Τα εξεταζόμενα απολυτίκια ψάλλονται εναλλακτικά όλες τις Κυριακές του εκκλησιαστικού έτους, ακόμα και όταν συμπίπτει θεομητορική εορτή ή απόδοση δεσποτικής ή θεομητορικής εορτής. Το δε «Σήμερον σωτηρία»ψάλλεται, επίσης, το Σάββατο του Λαζάρου. Σύμφωνα με το Τυπικό του Ναού της Αναστάσεως, το ίδιο απολυτίκιο ψαλλόταν και στον Όρθρο της Κυριακής του Πάσχα, χωρίς να υπάρχει καμία άλλη σχετική αναφορά.
Ο ήχος, στον οποίο ψάλλονται τα απολυτίκια αυτά, αποτελεί ζήτημα με ποικιλία εκδοχών. Τα λειτουργικά βιβλία επιγράφουν ότι το «Σήμερον σωτηρία» ψάλλεται σε ήχο δ’, ενώ το «Αναστάς εκ του μνήματος» σε ήχο β’ ή πλ. δ’. Ως προς το δεύτερο απολυτίκιο, η εκδοχή του β’ ήχου είναι επικρατέστερη, αφού το εν λόγω τροπάριο συνιστά κάθισμα του Όρθρου της Τετάρτης των Μυροφόρων και μελωδείται στον αυτό ήχο. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το θεοτοκίο «Υπερευλογημένη υπάρχεις», το οποίο είναι κάθισμα της β’ στιχολογίας του Όρθρου της Κυριακής του β’ ήχου, απαντάται και ως θεοτοκίο του δοξαστικού των αίνων της Κυριακής και ψάλλεται πάντοτε στο β’ ήχο και όχι στον ήχο του εκάστοτε εωθινού ή οιουδήποτε άλλου δοξαστικού.
Η μελώδηση των απολυτικίων αυτών σε ποικιλία ήχων είναι πρακτική, που ανάγεται στην εποχή του Πέτρου Λαμπαδαρίου, αφού εκείνος συνέθεσε το«Σήμερον σωτηρία» και στους οκτώ ήχους. Η συνήθεια να ψάλλεται καθένα από αυτά στον ήχο της εβδομάδας βασίζεται στην παράδοση του Πέτρου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι και ορθή. Προτιμότερο είναι κάθε τροπάριο να ψάλλεται στον οικείο του ήχο, δηλαδή το «Σήμερον σωτηρία»στον δ’ ήχο και το «Αναστάς εκ του μνήματος» στο β’ ήχο.
Η σύνθεση του «Σήμερον σωτηρία» στην οκταηχία από τον Πέτρο Λαμπαδάριο εικάζεται, ότι ήταν αποφασιστικού χαρακτήρα για το προβάδισμά του έναντι του άλλου απολυτικίου. Η κίνηση του Πέτρου επικράτησε στην πατριαρχική τάξη και μέσω αυτής καταγράφηκε στα Τυπικά της ΜτΧΕ. Η επαναφορά του «Αναστάς εκ του μνήματος» στη λειτουργική χρήση και η εκτέλεση των δύο τροπαρίων στους οικείους ήχους τους συνιστούν πράξεις απλές, που δεν αλλοιώνουν την παραδεδομένη διάταξη της ακολουθίας του Όρθρου, αλλά την πλουτίζουν και την επανασυνδέουν με την αρχέγονη τάξη της.
Βιβλιογραφία:
Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά:
Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ.
Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, Τυπικόν Εκκλησιαστικόν κατά το ύφος της του
Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Εν Κωνσταντινουπόλει 18381 και
18512.
Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου
ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.
Τερζόπουλου Κων., Κωνσταντίνος
Πρωτοψάλτης ο Βυζάντιος και η συμβολή του στην ψαλτική παράδοση, Διδακτορικὴ διατριβὴ, Σειρά: Μελέται, αρ.: 8, εκδ. Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας, Αθήνα 2004.
Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις
εις λειτουργικάς απορίας, τ. Α’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας
της Ελλάδος, Αθήνα 2006.
ΠΗΓΗ:
http://naxioimelistes.blogspot.com/2018/10/blog-post_3.html#more
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου