Η σπάνια εικόνα των τριών Μάγων
του αγιογράφου,
Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου (1880-1961).
Στην μετά το βυζάντιο εποχή, οι αγιογράφοι στην πλειοψηφία τους, δεν ζωγράφισαν την προσκύνηση των μάγων στα εικονογραφικά τους σύνολα ως μεμονωμένο θέμα, αλλά συνεχίζουν την παράδοση της απεικόνισής τους στην εικόνα της Γέννησης ως επιμέρους σκηνής με διηγηματικό χαρακτήρα.
Η εικόνα της προσκύνησης των τριών μάγων του αγιογράφου Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου[1] αποτελεί μια σπάνια απεικόνιση αφού δεν την συναντάμε σε άλλο δυτικότροπο αγιογράφο της εποχής του στην Κύπρο (αρχές 20ου αι.). Επιπρόσθετα, το εικονογραφικό πρότυπο αποτελεί μια δική του σχεδιαστική εκτέλεση του θέματος, εμπνευσμένη, βέβαια, από την πλούσια εικονογραφία της δύσης και εμπλουτισμένη με μεταβυζαντινά και λαϊκά στοιχεία. Οι άλλοι δυτικότροποι αγιογράφοι ή τα αγιογραφικά εργαστήρια στην Κύπρο δεν φαίνεται να καταπιάνονται με το θέμα αυτό, αφού δεν εντοπίστηκε παρόμοιο έργο. Ο Όθων Γιαβόπουλλος[2] σε έργο του στον ναό του Τιμίου Προδρόμου στο Βουνί, απεικονίζει τη Γέννηση του Χριστού προσθέτοντας τον όμιλο των ποιμένων μόνο. Το ίδιο κάνει και ο Σταυροβουνιώτης μοναχός Στέφανος[3] σε εικόνα της Γέννησης στο μετόχι της Αγίας Βαρβάρας στο Σταυροβούνι. Παρόμοια εικόνα φτιάχνει και ο Σ. Φραγκουλίδης[4] στον ναό της Παναγίας του Αγρού.
Εικ. 1 Νεόφυτος Ν. Ζωγράφος, (32Χ45,5 εκ.)Η Προσκύνηση των Μάγων, 1911, Ιδιωτική συλλογή.
Η εικόνα, η οποία ανήκει σε ιδιωτική συλλογή, είναι μικρή σε μέγεθος (32Χ45,5 εκ.) και προοριζόταν ίσως, για κάποιο εικονοστάσιο ναού στη σειρά των εικόνων του δωδεκαόρτου. Η σύνθεση είναι γεμάτη ζωτικότητα και κίνηση, έχει σκηνογραφική διάθεση και θεατρική απόδοση. Ενδεικτική είναι η ζωντάνια των χρωμάτων ειδικότερα στο φόντο αλλά και στα ενδύματα των μορφών. Το πορφυρό χρώμα του φορέματος της Παναγίας και τα λαμπερά ενδύματα με τις χρυσίζουσες πτυχώσεις τους το αποδεικνύουν. Επίσης, τα φωτοστέφανα με τη χρυσή χρωματική τους ένταση.
Η εικόνα αναπαριστά τη στιγμή που οι τρείς μάγοι φτάνουν μετά από το κοπιώδες ταξίδι τους στην Βηθλεέμ «και ελθόντες εις την οικίανείδον το παιδίον μετά Μαρίας της μητρός αυτού» (Ματθ. 2,11).Η Θεοτόκος είναι καθήμενη σε πολυτελή καρέκλα βαστάζοντας τον Ιησού γυμνό όχι ως σπαργανωμένο βρέφος, αλλά σε μικρή ηλικία με σταυρωμένα τα πόδια και ευλογώντας με το δεξί του χέρι. Η Θεοτόκος φορεί κόκκινο μαφόριο και στο κεφάλι έχει ριγμένο ένα άσπρο μαντήλι, το οποίο πέφτει πίσω από τον ώμο της. Ο Ιωσήφ, με λευκή γενειάδα και μαλλιά, της παραστέκεται από δίπλα έχοντας περάσει το δεξί του χέρι στο πίσω μέρος της καρέκλας ενώ το αριστερό χέρι το ακουμπάει στο στήθος του.
Οι τρεις μάγοι εικονίζονται γονατιστοί και με σκυμμένα τα κεφάλια τους, κατά το αγιογραφικό χωρίο «και πεσόντες προσεκύνησαν αυτόν» (Ματθ. 2,11). Ο πρώτος μάγος αναπαρίσταται με πλούσια μαύρη κόμη στην οποία έχει δέσει άσπρη κορδέλαμε καφετιές κάθετες γραμμές. Η γενειάδα του είναι επίσης μαύρη και μυτερή.
Ο Ζωγράφος επηρεασμένος από τη χρήση του Λιβάνου στις ακολουθίες της εκκλησίας ως θυμιάματος, προσθέτει ένα καινούργιο εικονογραφικό στοιχείο. Προσδίδει στην μορφή του πρώτου μάγου μία ιερατική συμπεριφορά. Με το δεξί χέρι κρατάει θυμιατήρι με αλυσίδα, με το οποίο θυμιατίζει το νεογέννητο Χριστό. Το κιβώτιο που βρίσκεται μπροστά του περιείχε το λιβάνι. Φορεί πρασινωπό ιμάτιο και κόκκινο μανδύα. Ο επόμενος μάγος εικονίζεται κατά παρόμοιο τρόπο, ενώ ο τρίτος μάγος φέρει στο κεφάλι λευκό διάδημα. Τα μαλλιά και η γενειάδα του είναι λευκά θέλοντας να δηλώσει τη διαφορά στην ηλικία. Κρατεί με τα δυο του χέρια το δώρο του.
Στο πίσω μέρος της εικόνας, οι συνοδοιπόροι του μεγάλου ταξιδίου των μάγων συνωστίζονται για να χωρέσουν στο σανίδι. Δυο από αυτούς, οι ριπιδοφόροι, κρατούν ριπίδια σε μορφή βεντάλιας πάνω στα οποία είναι ζωγραφισμένα φτερά παγωνιού. Η σκηνή είναι επηρεασμένη από την αρχαία Αίγυπτο όπου ο ριπιδοφόρος ήταν ένας από τους αυλικούς του Φαραώ. Σε διάφορες αναπαραστάσεις, όπως τοιχογραφίες, οι ριπιδοφόροι απεικονίζονται κρατώντας έναν ανεμιστήρα – ριπίδιο που αποτελείται από μία λαβή επάνω στην οποία είναι στερεωμένο ένα μακρύ φτερό. Τα υπόλοιπα μέλη της συνοδείας φέρουν άσπρο μαντήλι στο κεφάλι με κορδέλα,κατά τη συνήθη ενδυμασία των ανατολικών λαών,και πλούσιο στριφτό μύστακα. Ο τελευταίος στη σειρά απεικονίζεται ημίγυμνος και κρατάει μεγάλο αμφορέα ωοειδούς σχήματος με τοξωτές λαβές.
Όπως οι κλειστοί χώροι, έτσι και το υπαίθριο τοπίο της εικόνας αναπαρίσταται από τους αγιογράφους της εποχής με την ίδια διάθεση νατουραλιστικής απόδοσης του χώρου. Όμως, συνειδητά επιλέγουν να δομήσουν το ζωγραφικό χώρο στα όρια της δυτικής αισθητικής, διατηρώντας και κάποιους δεσμούς με την παράδοση.
Στο φόντο της εικόνας αποδίδεται η πόλη της Βηθλεέμ σε λευκή απόχρωση και πίσω από αυτήν ορεινός όγκος σε καφέ αποχρώσεις. Κάποια δένδρα, με ψιλόλιγνο κορμό, ζωγραφίζονται ανάμεσα στις πράσινες κουρτίνες που καταλαμβάνουν το πάνω μέρος της εικόνας και ενώνονται με τον τοίχο της οικίας ούτως ώστε να δηλώνεται ότι το σκηνικό λαμβάνει χώρα σε εσωτερικό σπιτιού κατά τη βυζαντινή παράδοσηκαι «δια το πανηγυρικότερον και συμβολικόν της επισκιάσεως»κατά τον Κόντογλου[5]. Στ’ αριστερά διακρίνεται τοίχος με παράθυρο και χιαστί κιγκλίδωμα.
Εικ. 2.Η προσκύνηση των Μάγων, Καππαδοκία 12ος αιώνας
Στο κάτω μέρος της εικόνας ο Ζωγράφος δεν παρέλειψε να φτιάξει και το βρεφικό λίκνο του Χριστού με τρισδιάστατη προοπτική αποτυπώνοντας σ’ αυτό και την υπογραφή του, Ν.Ν. ΖΩΓΡΑΦΟΥ και δίπλα την χρονολογία 1911. Στο πάνω μέρος επίσης, είναι και η επιγραφή της εικόνας με κεφαλαία μαύρα γράμματα, Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΙΣ ΤΩΝ ΜΑΓΩΝ. Από την όλη σύνθεση απουσιάζει ο Αστέρας τον οποίον είδαν στην Ανατολή και ο οποίος συνοδεύει συχνά παρόμοια εικονογραφικά πρότυπα. Τρία χρόνια αργότερα, σε ομόθεμη εικόνα που έφτιαξε για το ναό των Αγίων Τριμιθιάς, στο φόντο της εικόνας πρόσθεσε και τη σκηνή της Φυγής στην Αίγυπτο σε μικρογραφία.
Εικ. 3 Giotto, Η προσκύνηση των Μάγων, Παρεκκλήσιο Σκροβένι στη Πάδοβα, 1303 .
Αξιοσημείωτο για την εικόνα αυτή είναι το γεγονός ότι, ο Ζωγράφος αποδίδει με φωτοστέφανο, εκτός από τις κύριες μορφές της εικόνας, δηλ. την Παναγία και τον Ιωσήφ, και τους τρείq μάγους. Πράγμα παράδοξο για την εικονογραφία των τριών αυτών προσώπων που συνήθως δεν φέρουν φωτοστέφανο αφού εικονίζονται είτε έφιπποι είτε οδοιπόροι. Η καινοτομία αυτή μπορεί να ξεφεύγει από τα παραδεδομένα πλαίσια αφού απαντάται σπάνια σε άλλες εικόνες ή τοιχογραφίες. Σε τοιχογραφία στην Καππαδοκία οι «Μάγοι Αστρολογούντες» εικονίζονται με κάποιου είδους φωτοστέφανο γύρω από το κεφάλι τους, αλλά όχι στην χρυσή απόχρωση της Παναγίας ή του Ιωσήφ. Επίσης, ο γνωστός δυτικός ζωγράφος Giotto, σε τοιχογραφίες του στον Αγ. Φραγκίσκο της Ασίζης και στη Πάδοβα, αποδίδει τους Μάγους με φωτοστέφανο. Στην εκκλησία της Παναγίας του Άρακα, ο ζωγράφος του ναού απεικονίζει την Γέννηση του Χριστού με τους μάγους σε τρεις διαφορετικές ηλικίες, επίσης με φωτοστέφανο.
Οι μάγοι, «οι Λύχνοι της Ανατολής», επειδή αναζητούσαν να μάθουν και να δουν τον Χριστό, ο ίδιος ο Θεός αποκαλύπτεται σ’ αυτούς και τους καταξιώνει να γίνουν μέτοχοι του παγκοσμίου αυτού γεγονότος. Πολλοί θα ήθελαν να είναι παρόντες στο σπήλαιο της Βηθλεέμ. Η χαρά αυτή δεν δόθηκε στους άρχοντες της Ιουδαίας, ούτε στους Γραμματείς και Φαρισαίους που αποτελούσαν το θρησκευτικό κατεστημένο της εποχής. Αποκαλύφθηκε σ’ αυτούς που ερευνούσαν και μελετούσαν τις γραφές, αναγνώρισαν τον Χριστό και τον προσκύνησαν «δια της του νοός γνώσεως».Κατά τον Ρωμανό το Μελωδό«ο Ηρώδης πρώτα και μετά οι άρχοντες του Ιουδαϊκού έθνους προσπάθησαν να εξακριβώσουν από τους μάγους τον χρόνο του άστρου, και αφού το διαπίστωσαν, χωρίς να καταλάβουν το θαύμα, δεν λαχτάρησαν να δουν Αυτόν που ψάξανε να μάθουν, γιατί σε όσους ερευνούν φανερώνεται[6]».
Εικ. 4 Η Γέννηση του Χριστού, Παναγία του Αρακα, Λαγουδερά, 1192 .
Ενώ οι μάγοι έβλεπαν με τα μάτια του σώματος ένα βρέφος, δια της οράσεως του νου έβλεπαν «τον Άχρονον Θεόν εναθρωπήσαντα». Ενώ κοίταζαν με τα μάτια του σώματος ένα ουράνιο αστέρι, δια της οράσεως του νου, έβλεπαν Άγγελο Κυρίου να διακονεί το μέγα μυστήριο της ενανθρωπήσεως του Υιού και Λόγου του Θεού. Έτσι, κατάφεραν να φτάσουν στην κατάλληλη πνευματική κατάσταση, στην εσωτερική νοερά καθαρότητα, αφού κατά τον υμνωδό «επιγνώντες σαφώς, τον επιγήςτεχθέντα, Βασιλέα Ουράνιον… πεσόντες προσεκύνησαν[7]». Οι μάγοι ήταν Θεολόγοι με την ορθόδοξη σημασία του όρου, αφού είχαν φθάσει στηνέλλαμψη και απέκτησαν την γνώση του Θεού[8].
Ο Χριστός υποδέχεται το τριπλό δώρο των μάγων, όπως τον Τρισάγιο Ύμνο των Σεραφείμ και δεν περιφρονείται όπως το δώρο του Κάιν αναφωνεί ο Ρωμανός ο Μελωδός, υποκινώντας την μητέρα του Θεού να ζητήσει τρεις χάρες από τον Υιό της. «Τριάδα δώρων, τέκνον, δεξάμενος, τρεῖς αἰτήσεις δὸς τῇγ εννησάσῃ σε· ὑπὲρ ἀέρων παρακαλῶ σε καὶ ὑπὲρ τῶν καρπῶν τῆς γῆς καὶ τῶν οἰκούντων ἐν αὐτῇ· διαλλάγηθι πᾶσι, δι᾿ ἐμοῦ ὅτι ἐτέχθης, παιδίον νέον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός[9]».
Πολλοί σήμερα, διερωτούνται ακόμα αν υπήρξαν στ’ αλήθεια τα τρία αυτά πρόσωπα, αν τα ονόματα που τους αποδίδονται είναι αληθινά, από ποια χώρα ήλθαν;. Δεν έχει σημασία ακόμα το πότε έγινε αυτό το γεγονός αλλά το ότι ανακάλυψαν τον Χριστό. Η εικόνα ως λειτουργικό και λατρευτικό μέσο βοηθάει τον πιστό να προσευχηθεί και να μιμηθεί τον τρόπο και τη ζωή του εικονιζόμενου προσώπου. Οι τρεις μάγοι μας καλούν σήμερα να μιμηθούμε την πίστη τους, αφού εγκατέλειψαν την χώρα των Χαλδαίων όπου λάτρευαν την φωτιά που όλα τα εξαφανίζει, και ήρθαν να αντικρύσουν την φωτιά που δροσίζει. Μας καλούν να αφήσουμε τον παλαιό εαυτό μας, όπως άφησαν πίσω την πλάνη τους και ελεύθεροι πια, διέτρεξαν πολλές χώρες και έθνη βάρβαρα και ψάχνοντας με λυχνάρι τον αστέρα, ζητούσαν να μάθουν που γεννήθηκε ο νοητός ήλιος, ο Χριστός. Μας προκαλούν να εγκαταλείψουμε κάθε τι το γήινο, όπως αυτοί κατάφεραν να ξεγελάσουν τον παιδοκτόνο Ηρώδη που δεν σκεφτόταν τίποτε άλλο παρά τη εγκόσμια Βασιλεία του. Διήνυσαν τόσο δρόμο χωρίς να υπολογίσουν τα βήματα και την κούρασή τους όπως ο Αβακούμ δεν κουράστηκε που πήγε στον προφήτη Δανιήλ. Είχαν τον αστέρα για οδηγό όπως τότε ο Ισραήλ τον Μωυσή με το ραβδί στο χέρι και όπως το μάννα χόρτασε τον ισραηλιτικό λαό τώρα το αστέρι τους εμψυχώνει και η χαρά της όψης του τους χορταίνει[10].
Η εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων, του Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου, παρόλη την τόλμη της να αποδώσει εικονογραφικά ένα θέμα που οι σύγχρονοί του αγιογράφοι δεν καταπιάνονται, και τις όποιες σχεδιαστικές της αδυναμίες, δεν παύει να μας εκπλήσσει με την πρωτοτυπία της, την ιεροπρέπειά της, το πλούσιο θεολογικό περιεχόμενο που την διέπει, αναδεικνύοντας παράλληλα την πολυσχιδή προσωπικότητα του Ζωγράφου, τις προσωπικές του ανησυχίες αλλά και το πηγαίο ταλέντο του. Η πολυσυλλεκτικότητα της σύνθεσης και η συνύπαρξη μορφοτεχνικών στοιχείων τόσο από τη πλούσια δυτική εικαστική αποτύπωση του θέματος αυτού, όσο και η πρόσμιξη παραδοσιακών στοιχείων αποδεικνύει ακόμη μια φορά τον έντονο εικαστικό προβληματισμό της εποχής του.
Ο Ζωγράφος επιλέγοντας το θέμα αυτό, θέλει να προκαλέσει τον θεατή, ο οποίος την περίοδο αυτή διακατέχεται από την αγάπη για το καινούργιο, το διαφορετικό, και το αισθητικά ελκυστικό. Παράλληλα, μας διαβεβαιώνει ότι μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα, να αφομοιώνει αβίαστα και φυσιολογικά τα όποια νεωτεριστικά στοιχεία με έντονο όμως το προσωπικό του ύφος, τον χαρακτήρα και τις ιδιαιτερότητες του πολιτιστικού και ιστορικού περιβάλλοντος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου