Ναοδομία

Τέχνη και Ναοδομία  
Συντάκτης  Παντελεήμων Ζαφείρης

Μέσα στην χριστιανική λατρεία υπάρχει έντονα η έννοια της τέχνης. Όπως υπάρχει η ψαλτική τέχνη, έτσι υπάρχει η τέχνη της αγιογραφίας και η τέχνη της ναοδομίας και αρχιτεκτονικής. Στη τελευταία συναντάμε τις ονομασίες και τις τεχνικές δομής του κτιρίου σύμφωνα με τις θεολογικές πατερικές διδαχές.

Από τις αρχαιότερες ονομασίες για το τόπο λατρείας είναι η λέξη ναός όπου σημαίνει μεγαλοπρεπής κατοικία από το ρήμα ναίω που σημαίνει κατοικώ. Ενώ σε άλλες θρησκείες πιστεύεται ότι οι ναοί αποτελούν την αποκλειστική κατοικία του Θεού, στο χριστιανισμό ο ναός είναι ο χώρος που είναι έντονη η παρουσία του Θεού και ο πιο κατάλληλος τόπος λατρείας. Άλλη ονομασία είναι αυτή της εκκλησίας από την συνάθροιση στο ναό της Εκκλησίας του Θεού όπου έχει επικρατήσει μέχρι και σήμερα.

Οι πρώτοι χριστιανοί συναθροίζονταν σε ιδιωτικές κατοικίες ενώ με το διάταγμα των Μεδιολάνων το 313 αρχίζουν να χτίζονται ναοί παντού. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος και η μητέρα του Ελένη πρωτοστάτησαν στην ανέγερση ναών όπως ο ναός του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ, την Γεννήσεως στην Βηθλεέμ και της Αγίας Σοφίας, των Αγίων Αποστόλων και της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη. Οι διάδοχοι του συνέχισαν να ανεγείρουν ναούς ενώ πολλοί ειδωλολατρικοί ναοί μετατράπηκαν σε χριστιανικοί. Έτσι η ναοδομία αναπτύχθηκε και άρχισε να αποκτά συγκεκριμένες μορφές από τις οποίες οι πιο γνωστές είναι αυτή της βασιλικής, του περίκεντρου και του ναού με τρούλο.

Πρώτος χρησιμοποιήθηκε ο ρυθμός της βασιλικής. Ήταν στενόμακρα ορθογώνια οικοδομήματα που διαχωρίζονταν εσωτερικά με κιονοστοιχίες σε δύο ή τρία μέρη (κλίτη). Μπροστά από την είσοδο υπήρχε μια περίστυλη αυλή το αίθριον ενώ στο πίσω μέρος το οικοδόμημα κατέληγε σε μια ημικυκλική κόγχη. Σε αυτό το ρυθμό χτίστηκαν οι παλαιοχριστιανικοί ναοί καθώς από τους ναούς που σώζονται ακέραιοι είναι ο ναός της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ (4^ος αι.), της Παναγίας Αχειροποιήτου και του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη (5^ος αι.). Παράλληλα χρησιμοποιήθηκε ο περίκεντρος ρυθμός ναού (rotonda) κυρίως στα βαπτιστήρια και τα μαρτύρια, τους ναούς που χτίζονταν πάνω στους τάφους μαρτύρων. Αυτά τα οικοδομήματα ήταν κυκλικά ή πολυγωνικά με θόλο καθώς δείγμα αυτού του ρυθμού είναι ο ναός του Αγίου Γεωργίου στην Θεσσαλονίκη.

Από τον συνδυασμό των δύο προηγούμενων ρυθμών προέκυψε ο ρυθμός βασιλικής με τρούλος. Ο ρυθμός πήρε μεγάλη διάδοση τον 6^ο αι. με τελειότερη μορφή του τον περίφημο ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Εξέλιξη αυτής της μορφής είναι ο ρυθμός του σταυροειδή με τρούλο ναού, ο λεγόμενος και βυζαντινός ρυθμός που κυριαρχεί στην βυζαντινή αρχιτεκτονική από τον 11^ο αιώνα και μετά. Στο ρυθμό αυτό η στέγη διαμορφώνεται σε σχήμα σταυρού στο κέντρο του οποίου υψώνεται ο τρούλος στηριζόμενος σε τέσσερις κολώνες. Δείγματα αυτού του ρυθμού είναι ο ναός της Παναγίας στην Μονή του οσίου Λουκά, των Αγίων Θεοδώρων και της Καπνικαρέας στην Αθήνα, της Αγίας Αικατερίνης και των Αγίων Αποστόλων στη Θεσσαλονίκη.   

Τμήματα του ναού και η χρήση τους   

Στην τέχνη της ναοδομίας συναντάμε στοιχεία που στις μέρες μας έχουν αρχίσει να χάνουν την σημασία τους.

Γνωρίζουμε ότι ο χριστιανικός ναός διαιρείται σε τρία μέρη, το νάρθηκα, τον κυρίως ναό και το Ιερό ή αλλιώς Άγιο Βήμα. Ο διαχωρισμός αυτός αντιστοιχεί στις διάφορες τάξεις των χριστιανών καθώς παρατηρούμε ότι ο χώρος του νάρθηκα ήταν ο τόπος των κατηχουμένων, του κυρίου ναού για τους πιστούς και το Ιερό για τον κλήρο.

Ο Νάρθηκας ή πρόναος είναι χτισμένος στα δυτικά του ναού και επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρείς θύρες, εκ των οποίων η μεσαία που οδηγεί στο κεντρικό κλίτος ονομάζεται βασιλική. Κατά την αρχαιότητα στεκόταν εκεί οι κατηχούμενοι ενώ αργότερα καταργήθηκε τελείως. Σήμερα στο νάρθηκα υπάρχουν τα προσκυνητάρια, το παγκάρι και τα μανουάλια. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές υπήρχε το αίθριον, μια τετράγωνη αυλή περιτριγυρισμένη με στοές ενώ από τον θ΄αι. όπου άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι  καμπάνες, χτίστηκαν τα κωδωνοστάσια.

Το μεγαλύτερο μέρος του ναού είναι αυτό του κυρίως ναού. Εκεί βρίσκεται ο Σολέας όπου είναι το τμήμα κοντά στο Ιερό και συνήθως είναι υπερυψωμένο καθώς χωρίζεται με κάγκελα από τον υπόλοιπο χώρο. Ο δεσποτικός θρόνος σήμερα βρίσκεται στο δεξιό μέρος του κυρίως ναού. Παλιότερα βρισκόταν πίσω από την Αγία Τράπεζα αλλά μετά την επικράτηση του υψηλού τέμπλου που κρύβει τη θέα του Ιερού από το λαό, μεταφέρθηκε στην σημερινή του θέση. Ο άμβων είναι το βήμα όπου διαβάζεται το ευαγγέλιο και γίνεται το κήρυγμα. Στους αρχαίους ναούς ο άμβων ήταν στο κέντρο του ναού και είχε δύο σκάλες, μία προς τα ανατολικά και μία προς τα δυτικά. Εκεί έψελναν οι ψάλτες και διαβάζονταν τα αυτοκρατορικά διαγγέλματα. Σήμερα βρίσκεται στο αριστερό μέρος του κυρίως ναού συνήθως υπερυψωμένος σε μια κολώνα της αριστερής κιονοστοιχίας.

Τα αναλόγια δημιουργήθηκαν μετά την κατάργηση του άμβωνα από το κέντρο του κυρίως ναού. Η αντιφωνική ψαλμωδία δημιούργησε δύο χορούς, έναν από τα δεξιά και έναν από τα αριστερά. Τα στασίδια είναι ξύλινα καθίσματα και είναι έτσι σχεδιασμένα ώστε ο πιστός να κάθεται και να στέκεται όρθιος για να ακουμπάει στους αγκώνες. Παλιότερα ο χώρος του κυρίως ναού ήταν γεμάτος με ξύλινα στασίδια. Ο γυναικωνίτης είναι το μέρος του ναού όπου στέκονται οι γυναίκες πάνω από τον νάρθηκα και τα πλάγια κλίτη, γι’ αυτό λέγεται και υπερώον.

Το τέμπλο ή εικονοστάσιο είναι το διάφραγμα που χωρίζει το Ιερό από το κυρίως ναό. Στους αρχαίους ναούς ήταν χαμηλότερο και λεγόταν δρύφακτα ή στηθαίον. Σήμερα πολλές φορές φθάνει μέχρι την οροφή και έχει τρείς πύλες εκ των οποίων ονομάζεται Ωραία πύλη. Η Ωραία πύλη κλείνει στο κάτω μέρος με χαμηλές θυρίδες που ονομάζονται βημόθυρα και συνήθως εκεί εικονίζεται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Στο πάνω μέρος υπάρχει μια συρόμενη πόρτα που ονομάζεται καταπέτασμα και εκεί εικονίζεται ο Χριστός ως Μέγας Αρχιερεύς. Προς τα δεξιά της Ωραίας πύλης τοποθετούνται οι εικόνες του Χριστού και του Προδρόμου, ενώ από τα αριστερά οι εικόνες της Θεοτόκου και του Αγίου του ναού. Στις πλάγιες θύρες εικονίζονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ ενώ πάνω από την Ωραία πύλη συνήθως εικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος.    

Παντελεήμων Ζαφείρης

Εθνομουσικολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση από το Πολυτεχνείο Κωνσταντινουπόλεως και υποψήφιος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Υπήρξε Άρχων Πρωτοψάλτης στο Ι.Ν. Αγίας Τριάδος στην Κωνσταντινούπολη ενώ σήμερα είναι διευθυντής και καθηγητής της Σχολής Βυζαντινής Μουσικής Λήμνου.

Email zafirismusic@yahoo.gr

 http://euxh.gr/theologia/katixitika/texni-kai-naodomia