Πατμιακά .... ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ - ΤΑΧΤΑΡΙΣΜΑΤΑ

       ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ                        

   ΕΝΟΤΗΤΑ  ΔΕΥΤΕΡΗ

ΕΡΕΥΝΑ – ΣΥΛΛΟΓΗ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΤΜΟ

 ΤΟΥ ΖΗΣΙΜΟΥ ΒΙΡΒΙΛΛΗ

ΠΡΟΣΦΕΡΕΤΑΙ

ΜΕ ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗ

ΣΤΗ ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ « Ο ΠΑΤΜΙΟΣ»

 ΤΟΥ Κ. ΜΑΤΘΑΙΟΥ ΜΕΛΙΑΝΟΥ

ΠΑΙΔΙΚΑ

1. ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ  - 2. ΤΑΧΤΑΡΙΣΜΑΤΑ

Φοβήθηκα, μα την αλήθεια, πως δεν θα τα κατάφερνα να παρουσιάσω, όπως θα άξιζε, την πλευρά αυτή της πατινιώτικης γυναικείας λαϊκής ψυχής και σκέφθηκα στη αρχή να μη το κάμω, γιατί βρήκα αδύναμο τον εαυτό μου. Αναλογίστηκα όμως έπειτα, πως πιο μεγάλη θά ’ταν η ευθύνη μου, αν τα αριστουργήματα αυτά, που αυθόρμητα πηγάσανε από τις νησιώτικες καρδιές  των γλυκιάδων (γιαγιάδων) και των μανάδων μας, μένανε κρυμμένα σε κάποιο συνηθισμένο φάκελο μιας λαογραφικής συλλογής.

               Μια τέτοια παρακαταθήκη δεν θα ’πρεπε, για κανένα λόγο, νά ’ναι θαμμένη, γιατί, όπως λέει και ο πολύς Carle Wesher, «είμαστε υπεύθυνοι απέναντι στους απογόνους μας για  όλες τις παραδόσεις, που κληροδότησαν σ’ εμάς οι πρό- γονοί μας».

               Από τις γνωστές συλλογές δημοτικών τραγουδιών της Πάτμου, μόνο ο Μ.Η.Μαλανδράκης αναφέρει δυο «νανουρίσματα» Από τα υπόλοιπα παιδικά δεν βρίσκομε πουθενά να αναφέρονται.

               Μ’ αυτούς, λοιπόν, τους φόβους και με πολλές επιφυλάξεις γίνεται η παρουσίαση των «νανουρισμάτων» και των «ταχταρισμάτων» που οι πατινιές μητέρες τραγουδούσανε  και, ασφαλώς, τραγουδάνε ακόμη στα μωρά τους, με την προοπτική σ’ άλλη  ευκαιρία να ολοκληρωθούνε και να συμπληρωθούνε και με άλλες εκδηλώσεις της  παιδικής ηλικίας.

 

                   1. ΤΑ ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ

Ίσως πολλοί, που ακόμα δεν είδανε στη δημοσιότητα συλλογές από πατινιώτικα νανουρίσματα να νομίσανε πως η ψυχή της πατινιάς μάνας είναι στείρα σε στοργικές εκδηλώσεις και μάλιστα έμμετρες για τα παιδιά της. Η παρακάτω παράθεση των πατινιώτικων νανουρισμάτων  θα μας πείσει για το αντίθετο. Είναι, βέβαια, φανερό πως τα γνήσια, αυτόχθονα νανουρίσματα δεν είναι αρκετά στην Πάτμο και ότι τα περισσότερα είναι, όπως θα δούμε, επηρεασμένα από αντίστοιχα των άλλων νησιών, καθώς και του Πόντου, της Σμύρνης, των Βουρλών και άλλων ελληνικών τόπων. Οι παραλλαγές όμως αυτές από τη μια δεν μειώνουν το  πηγαίο και αυτοσχέδιο της λαϊκής ποιήτριας και από την άλλη μας φανερώνουν ιστορικές αλήθειες. Ότι δηλαδή στην Πάτμο, κάποτε κατοικούσαν - πρόσφυγες κατά πάσα πιθανότητα (θά  ’πρεπε να πούμε «κατά πάσα ιστορική βεβαιότητα», όπως είναι γνωστό από την ιστορία), από τον Πόντο, την Μικρασία και τ’  άλλα νησιά.

***

Μπορούμε να χωρίσουμε σε τρία μέρη τα παρακάτω νανουρίσματα: 1)Σ’ αυτά, που η μάνα επικαλείται τον ύπνο νά  ’ρθει να «πάρει» το παιδί της, 2) Σ’ αυτά, που, αν και κοιμισμένο το παιδί, του τάζει η μάνα «χίλιω λογιώ» ωραία πράματα – δώρα «’γκελίρια» (=λέξη πατινιώτικη ίσως, που δεν υπάρχει στα λεξικά,) και 3) Σ’ αυτά, που το προτρέπει να ξυπνήσει, πάλι τραγουδιστά.

Πάντως εκείνο, που πρέπει να διακρίνομε στο νανούρισμα είναι η στοργή και η λαχτάρα πού ‘χει η μάνα για το μωρὀ  της και την τύχη του.

Η πρώτη φράση που θα του πει η μάνα, πριν να το βάλει να κοιμηθεί είναι: «Έλα να το βάλω εγώ να κάμει «νάνι» ή «νανάκια» ή «νανάρες!».

 [Σημείωση: Στα νανουρίσματα που ακολουθούν, όσα στην αρχή έχουν αστερίσκο κόκκινο, σημαίνει πως υπάρχουν παραλλαγές στην Αστροπαλιά, στον Πόντο, στην Σμύρνη, στα Βουρλά, στη Σκύρο και Μύκονο, τις οποίες βλ.: 1) Δωδεκαν. Επιθεώρηση, τεύχ. 4,1947.@) Ξ.Ξενίτα, Λαογραφικά Κοτυόρων 1939. σ.345.3) Μικρασιατικά Χρονικά, τόμ. Β΄και Γ΄ 1939 – 1940. 4) Ευγ. Μονογιού «Τα Μυκονιάτικα» 1927. 5) Νίκης Περδίκα «Σκυριανά τραγούδια» 1937.6) Στέλιου Σπεράντζα: Ελλ. Δημιουργία τόμ. Ε΄1940, σ. 210.]

                                                  I

1)Έλα, ύπνε μου, πάρε το/ και πάλι φέρε μου το.

Μη μου το φέρεις άσκημο/ μη μου το φέρεις μαύρο.

Φέρε το μήλο κόκκινο / κι απίδι μυρωδάτο.

* 2) Έλα, ύπνε μου, πάρε το/ και πάλι φέρε μου το,

Μικρό, μικρό σου τό’  δωκα / μεγάλο δώκε μού το.

* 3) Έλα, ύπνε μου, πάρε το/ και πάν’ το στους μπαξέδες

και γέμισε τους κόρφους του  [ή την κούνια του]/

ζιμπούλια, μπενεξέδες.

*4) Έλα, ύπνε μου, πάρε το/ στα κάτω περιβόλια

και γέμισε την κούνια του τραντάφυλλα και ρόδα.

*5) Ύπνε μου, καλούπνε μου/ και καλοκοιμιστή μου

και καλοκοίμισέ μου το και μένα το παιδί μου.

  

II

*6) Kοιμήσου, χαδεμένο μου,/ κι εγώ σε νανουρίζω,

                    σου τραουδώ σιά – σιά / και σε γλυκοκοιμίζω.

*7) Κοιμήσου κ’ ηπαράγγειλα/ στη Χιό το πάπλωμά σου,

στη Βενεθιά τα ρούχα σου/ στη μΠόλη τα προυκιά σου.

*8) Κοιμήσου κ’ ηπαράγγειλα /στη μΠόλη τα προυκιά σου,

στη Βενεθιά τα ρούχα σου/ και τα διαμαντικά σου.

*9) Κοιμήσου κ’ ηπαράγγειλα/ τα ρούχα στη μΠόλη,

να σου τα σιδερώνουνε/ σαρανταδυό μαστόροι.

*10) Κοιμήσου κ’ ηπαράγγειλα/ παπούτσα στο τσαγγάρη

και να σου τα κεντήσουνε / με το μαργαριτάρι.

* 11) Κοιμήσου που να δεις καλό/ ’ πο μάνα κι από κύρη

κι απ’  αδρεφό γραμματικό/ κι άντρα καραβοκύρη.

12) Ο ύπνος θρέφει τα μωρά/ κι ο ήλιος τα μοσκάρια

και μένα το παιδάκι μου/ το θρέφουνε τα χάδια.

*13) Κοιμάτ’ ο ήλιος στα βουνά/ κ’ η πέρδικα στ’  αλώνι

και μένα το παιδάκι μου/ μέσ’ στ’  άσπρο του σεντόνι.

14) Κοιμάται τ’ άσπρο γιασιμί/ το κόκκινο μπορπόϊ,

κοιμάται το παιδάκι μου/ η ακριβή μου κόρη.

[Μπορπόϊ λέγανε στην Πάτμο ένα μικρό βυσσινί λουλουδάκι, που μοιάζει  ψεύτικο.]

*15) Κοιμάτ’ ο ήλιος στα βουνά/ κ’ η πέρδικα στα δάση

και μένα το παιδάκι μου/ σε ασημένια σκάφη[την κούνια]

16) Κοιμάτ’ ο ήλιος στα βουνά/ κ’ η Πούλια στα λαγκάδια

και μένα το παιδάκι μου/ στ’  άσπρα του σεντονάκια.

*17)Ο ύπνος θρέφει το παιδί/ κι ο ήλιος το μοσκάρι

και το κρασί το γέροντα τον κάνει παληκάρι.

18) Έλα, Χριστέ, στον ύπνο του/ κ’ η Παναγιά κοντά του

κι εσύ Άη μου Γιάννη μου/ εις τα προσκέφαλά του.

*19) Κοιμάται με την Παναγιά/ και με τον Άη - Γιάννη

και τον Αφέντη το Χριστό/ που προσκυνούν οι Άγιοι.

                                20) Κοιμάται το πουλάκι μου/ κι εγώ θα το ξυπνήσω,

θα πάρω ρόδα κόκκινα /να το πετροβολήσω.

21) Κοιμάται το παιδάκι μου/ κι εγώ θα το ξυπνήσω

θα πάρω τριαντάφυλλα/ να το πετροβολήσω.

 

Επωδοί

(Τσακίσματα)

-Νάνι – νάνι – νάνι το

κι όπου πονεί να γειάνει το.

Νάνι-νάνι- νάνι- νάνι

κι όπου το πονεί να γειάνει .

Νάνι – νάνι και νανάκια

κάνουν τα μικρά παιδάκια.

III

            Αφού πια το παιδί χορτάσει τον ύπνο του, πρέπει να ξυπνήσει, για να μη γίνει «υποφάς». Και η μάνα με τις χαρακτηριστικές υπερβολές, που το μητρικό της φίλτρο τής υπαγορεύει, παρακινεί το μωρό της, με τον ίδιο μονότονο συρτό τρόπο, για να μην το «ξεσπάσει», να το τρομάξει, να ξυπνήσει, για να συνεχίσει έπειτα το χορό, με συνοδεία τα «ταχταρίσματα» της μάνας του. Εδώ θα προσέξομε πάλι πως όσο υπερβολική είναι η αγάπη και η στοργή της μάνας (και είναι φυσικό) είναι και οι υπερβολές στις εκφράσεις και στις εκδηλώσεις στο παιδί της. Ανάλογα δε και με το φύλο του, αν είναι αγόρι ή κορίτσι, είναι και οι υπερβολές, όπως βλέπομε αμέσως πιο κάτω:

                       22) Ξύπνησε ζιμπουλάκι μου                          

                           και νίψου με το μόσκο                               

                      γιατί ο νηός που σε  ’γαπά(!)                  

                          περνοδιαβαίν’  από ’ξω                                

23) Ξύπνησε ζιμπουλάκι μου

  και μηνπολυκοιμάσαι

 γιατί ο ύπνος ο  πολύς

 μαραίνει και μαραίνει και χαλά σε.

24) Ξύπνησε ζιμπουλάκι μου

να ’τοιμαστείς να πάμε

σ’  ένα περιθαλάσσιο

ψωμί κι ελιές(!) να φάμε.

 

2)ΤΑ  ΤΑΧΤΑΡΙΣΜΑΤΑ

            Τα ταχταρίσματα, που η μάνα ρυθμικά τραγουδά στο παιδί της, όταν, αφού ξυπνήσει, το χορεύει στα χέρια της, είναι το κορύφωμα της μητρικής αγάπης προς το παιδί της,  μπροστά στο οποίο, όλα τα άλλα πράγματα και τα πρόσωπα, ακόμα και τα κορίτσια του Μπέη είναι μηδαμινά. Τα παραθέτομε χωρίς καμιά διάκριση, κανένα ξεχώρισμα, γιατί άλλωστε και όταν λέγονται δεν  έχουν καμιά λογική σειρά. Πολλά απ’  αυτά είναι εμπνεύσεις της στιγμής. Η λέξη «ταχταρίσματα» προέρχεται από την «πεποιημένη»  «φτιαχτή»  λέξη «ταχτιρτί» που σοφίστηκε η μάνα για να συνοδεύει το ρυθμό του χορού.

       Και στα ταχταρίσματα υπάρχουν παραλλαγές και σ’ άλλα μέρη του ελλαδικού χώρου, όπου μπορεί ο ενδιαφερόμενος να δει στις παρακάτω συλλογές: 1)Δωδεκανησιακόν Αρχείον, τόμ. Α΄ 1955, 20 Νίκου Σφυρόερα, Ναξιακόν Ημερολόγιον 1955, 3) Ξεν. Ξενίτα, Λαογραφικά Κοτυόρων, 1939, σ. 345, 4) Ευαγ. Μονογιού, 5) Νίκης Περδίκα, όπου παραπάνω αναφέραμε.

Άλλα – και τα περισσότερα- είναι τετράστιχα,  άλλα δίστιχα και άλλα με περισσότερους στίχους.

            Θα προσέξομε στα ταχταρίσματα ότι επικρατεί πολύ το «εὐτράπελο» στοιχείο: (=αστείο, φαιδρό, χαριτωμένο, χαριτολόγο, πνευματώδες).

           Θα πρέπει να παρατηρήσομε ακόμα και να δικαιολογήσομε, ότι δεν είναι δυνατό να αξιώσομε από τις γυναίκες αυτές, που οι περισσότερες, ιδίως τις παλαιότερες εποχές, ήσαν αγράμματες ή μισογραμματισμένες, μια άρτια ποιητική τέχνική, αν υπολογίσομε πως τα περισσότερα απ’  αυτά τα στιχουργήματα, τα νανουρίσματα και τα ταχταρίσματα, ήσαν εμπνεύσεις και κατασκευάσματα της στιγμής και δεν λείπουν, μάλιστα, εκτός από τις υπερβολές και οι σχετικές. . . ασυναρτησίες!.

1

Κουπεπέ ( ή ταριρί ή ταχτιρνί)

νά ’ρτει ο μπαμπάς

να του φέρει κουρεμπλιά(γλυκίσματα)

κουρεμπλιά μέσ’  στο χαρτί

λουκουμάκια να κρατεί.

2

Ταριρί του λέανε

και μου το παντρεύανε

και του δώνανε προυκιά

έναν ντούμπανο φλουριά.

3

Ταριρί, πού  ’σουν, μωρή;

- Στον τσοπάνο για τυρί

και τυρί έν ήβραμε,

 τον τσοπάνο δείραμε,

έν του δώκαμε πολλές,

 πεντακόσες και καλές.

4

Κουπεπέ και γιαλλελί

τίνος είναι το παιδί;

5

Το παιδί μου το παιδί,

που έν τό  ‘χει άλλος κανείς

6

Το παιδί μου νά ’ν’  καλά

 κι ας ψωφήσου(ν) χίλι’  αρνιά,

χίλι’ αρνιά χίλια τραγιά,

χίλια πρόβατα παχειά,

χίλι’  αρνιά, χίλια κατσίκια

και του Μπέη τα κορίτσα.

Αν την ώρα που το χορεύει, το παιδί ρευτεί,χωρίς να διακόψει το ρύθμό, η μάνα του τού τραγουδά;

7

Μόσκους, μοσκοκάρυδα

στου παιδιού τον κάρυδα.

Μόσκους μοσκοκαρυδάκια,

στου παιδιού μου τα λαιμάκια.

8

Καλέ μάνα, πάντρεψέ το,

 σπιτονοικοκύρεψέ το,

γέρον άντρα μην του δώσεις,

 γιατί θα το μετανοιώσεις.

Και του γέρου τα παιχνίδια,

σα(ν) νερόβραστα κρομμύδια.

Και του νηού τα παιχνιδάκια

είναι μοσκοκαρυδάκια.

9

Βρέ καλώς τηνε τη γκόρη

πού  ’ναι βιόλα και σταθώρι.

[Σταθώρι=φυτό= Αμάραντον το κερκόφυλλον].

Βρέ καλώς τηνε τη νηά

που τηνε ’γαπούν εννιά

και μαλλώνουν κ’  οι εννιά

ποιος θα πάρει τέθοια νηά.

10

Να χορέψει θέλει η κόρη

και παπούτσα (δ)εν ηφόρει

θα την πάω στου τσαγκάρη

να της φτάξει ένα ζευγάρι,

από πάνω κόκκινα

κι από κάτω. . . κόσκινα!

από πάνω κοκκινάκια

κι από κάτω κοσκινάκια!

 11

Το παιδί θέλει χορό,

τα βιολιά (δ) εν είν’  εδώ

όποιος πάει και τα φέρει

δώδεκα φλουριά στο χέρι.

12

Κοριτσάκια ήρτανε

και τα ξεφορτώσανε

στου Γουμένου την αυλή

και γελά ο Γούμενος

και ο Προηγούμενος.

13

Το παιδίμου το  ’γαπώ

τίνος νά ’βγω να το πώ;

Να το πώ στην Παναγιά

να του δώνει την υγειά.

            Αν την ώρα, που χορεύει το παιδί,  λερωθεί, τότε η μάνα, που όλα του παιδιού της είναι. . . μυρωδάτα, τραγουδά:

Βασιλικός μυρίζει εδώ,

μα περιβόλι (δ)ε θωρώ!

            Κι αν είναι μεγαλούτσικο και το καθίσει στο. . . μοσκουδάκι! (το δοχείο της νύχτας), του τργουδά:

Ούλα τα παιδάκια πάνε στο σκολειό

κι εμένα το παιδάκι μου κάθεται στ’ αγγειό!

            Εντωμεταξύ τα ταχταρίσματα και ο χορός δεν σταματάνε:

14

Σαν το γαμπρό, σαν το γαμπρό,

χαρώ τα μάτια του τα δυο.

Σαν τη νύφη, σαν τη νύφη

κόκαλο(!) βαστά και γλύφει.

Σαν τη νύφη σαν την νηά,

σαν τη κιτρολεμονιά.

15

Έχω γιο κι έχω χαρά,

Που θα γίνω πεθερά,

Έχω γιο κι έχω καμάρι,

που θα γίνει παλικάρι.

Έχω κόρη κι έχω λύπη,

που θα μου γυρεύει σπίτι.

            Σαν τσακίσματα (επωδούς), τις στιγμές που . . .η έμπνευση σταματά, χρησιμοποιούσαν (ή χρησιμοποιούν ακόμα) μια ή δυο λέξεις, ασήμαντες, που τις  επαναλαμβάνουν, όπως:

Ταριρί και ριριρί,

Ντιγριντί και γριγριντί.

Ντουγρουντού και γρουγρουντού.

Γρουγρουντού και ντουγρουντού.

16

Να το δείρω θέλω ’γω

 με της μυίας το φτερό,

να το ξαναδείρω πάλι

με του ψύλλου το ποδάρι.

17

-Πού ‘ σουνε βρε Παντελή;

-Μέσ’ στης λάμπας το γυαλί.

-Πού  ‘σουνε, βρε πού ’σουνε,

και δεν ηφαινούσουνε;

-Πού ’σουτάνε, πού ’ σουτάνε

και (δ)εν ηφαινούσουτάνε;

18

Της κορούλας μου το γάμο

τη Λαμπρή θα τόνε κάμω,

πού ’χει πίτες και αρνιά,

πού ’χει κι όμορφα ψωμιά

πού ’χει πρόβατα παχιά.

πού ’χει αυγά, πού ’χει τραούδια

και του Μάη τα λουλούδια.

19

Παλαμάκια μη χτυπάτε,

το παιδάκι μου κοιμάται.

Παλαμάκια παίξετε

κι ο μπαμπάς έρχεται.

Παλαμάκια παίξετε

κ’ η βροχούλα έρχεται.

20

Ας χορέψομε γιατί ’ναι

τ’  Άη – Γιαννιού μας είναι.

21

Το παιδί μου παίζει μπάλα

Μέσ’ στα πεύκια (στα χαλιά) τα μεγάλα.

            Αν φτερνιστεί το παιδί την ώρα που χορεύει, πάλι έμμετρα η μάνα θα του ευχηθεί:

22

Γειά του, γειά του και χαρά του

Κι ούλα τα προυκιά δικά του

κι ο Κουντούρης μαζί.

(ο γάδαρος με την κομμένη ουρά,

που ανήκε στον πάπου).

23

Νάντο- νάντο- νάντο- να

το τραντάφυλλο του Μά(η).

Νάτο –νάτο – νάτο νάτο

το απίδι το δροσάτο.

24

Βρε καλώς το, το παιδί,

το διαμάντι, το ρουμπί(νι).

Βρε καλώς ήρτε που  ’ φάνη

της αυγής το περιφάνι.

(το πυροφάνι)

25

Πού ήταν το πουλάκι μου

που είχα κ’ ήχασά το;

Τα μάθια μού   ’ καμα φτερά

κ’ ήβγα κ’ ηγύρευγά το.

26

Έλα  ’δω να του το πω,

ήντα μού ’πεν ο λαγός.

μού  ’πε να το αγαπώ,

μα να μην τ’  ομολογώ.

27 

Το μωρό μου, το μωρό,

το κουλούρι τ’  απαλό!

            Αν το παιδί είναι μεγαλούτσικο και κουνιέται μόνο του στην κούνια ή το κουνάει η ίδια η μάνα του, του τραγουδά:

28

Κάγγου, για λέσσα

πάμε στην Αντέσσα

(στην Οντέσσα, την Οδησσό)

Να φέρομε ψαράκια

να φάνε τα παιδάκια!

            Τέλος, μετά από τόσους χορούς, τραγούδια και χαρές, που κάνει η μάνα στο παιδί της, ζητά κι αυτή, σαν. . . αμοιβή της, μια ψυχική ικανοποιηση, την αγάπη του, και το ρωτά, και πάλι τραγουδιστά:

Ήλιε μου και Φεγγάρι μου

και ασημένια πέννα,

άραγε  μ’ αγαπάς κι  εσύ,

όπως εγώ εσένα;

            Τη απάντηση όμως θα την πάρει μετά από πολλά χρόνια, όταν το παιδί της θα  ’ναι  πια σε θέση να γράφει μια συλλογή από τα δικά της τα τραγούδια και να της τα αφιερώνει και πάλι, γιατί σ’  αυτήν τα χρωστάει, μπουκέτο απ’  αγριολούλουδα, που φύτρωσαν στον κήπο της ψυχής της!