«Τα Ευρεθέντα»

Συντήρηση βιβλίου με τίτλο «Τα Ευρεθέντα»

 Κωνσταντίνος Παλαβάτσιος, Απόφοιτος του Προγράμματος Διαχείρισης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων ΑΕΑΘ 

 

1.  Ιστορικά στοιχεία σχετικά με το αντικείμενο που συντηρήθηκε

Α) Περιεχόμενο

 Το αντικείμενο-βιβλίο έχει τίτλο ‘’ΤΑ ΕΥΡΕΘΕΝΤΑ’’ και έχει γραφεί από τον Ιωσήφ Βρυέννιο, ο οποίος ήταν μοναχός της Μονής Στουδίου και έζησε μεταξύ 1340-1431/8. Ο Ιωσήφ Βρυέννιος ήταν υποστηρικτής του ησυχασμού και αντιρρητικός, δηλαδή αγωνίστηκε κατά των Λατίνων και υπέρ της Ορθοδοξίας. Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά και την αστρονομία και ήταν διδάσκαλος του Μάρκου του Ευγενικού.^1,2

 Το βιβλίο αποτελεί το δεύτερο από τους τρεις τόμους που εκδόθηκαν υπό του Ευγενίου του Βουλγάρεως στη Λειψία το 1768-1784 (Εικ. 1). Πραγματεύεται μεταξύ άλλων, λόγους οι οποίοι εκφωνήθηκαν στο παλάτι μπροστά στον αυτοκράτορα ή στον πατριάρχη και αναφέρονται στην πίστη, στη συντέλεια, στη μελλοντική κρίση κ.α.^1,2

Εικόνα 1. Όψη της πρώτης σελίδας.

Β) Τεχνοτροπία βιβλιοδεσίας

Το βιβλίο είναι ραμμένο σύμφωνα με τη γερμανική βιβλιοδεσία ή αλλιώς την εύκαμπτη περγαμηνή (limp vellum). Η συγκεκριμένη βιβλιοδεσία πρωτοεμφανίστηκε στις αρχές του 13^ου αιώνα, από το 15^ο και 16^ο αιώνα χρησιμοποιείται εκτενέστερα και φτάνει μέχρι το 17^ο με κάποιες παραλλαγές. Οι αλλαγές αυτές έγιναν εξαιτίας της αύξησης των αναγκών παραγωγής βιβλίων αλλά και της άνθησης της τυπογραφίας. Η εν λόγω βιβλιοδεσία ήταν κατάλληλη για μικρούς τόμους προορισμένους για προσωπικό διάβασμα. Ήταν κοινώς χρησιμοποιούμενη σε βιβλία προσευχής και εγχειρίδια. Βασικές αλλαγές παρατηρούνται στις πινακίδες όπου οι ξύλινες αντικαθίστανται από χαρτόνινες.^3,4

Τα εσώφυλλα τοποθετούνταν πριν τη ραφή. Αρχικά ήταν από περγαμηνή αλλά αργότερα για λόγους οικονομίας χρησιμοποιήθηκε το χαρτί. Αφού τα εσώφυλλα ράβονταν με το υπόλοιπο σώμα του βιβλίου, κολλιόταν στις πινακίδες προκειμένου να ενισχυθεί η ένωση σώματος-πινακίδας. ^5,6

2.    Συντήρηση αντικειμένου

2.1   Προκαταρκτικές εργασίες

Αρχικά έγινε φωτογραφική τεκμηρίωση του αντικειμένου. Η συντήρηση του βιβλίου ξεκίνησε με τον μηχανικό καθαρισμό του από σκόνες, επικαθήσεις, περιττώματα τρωκτικών και εντόμων, καθώς και από νεκρά έντομα που βρέθηκαν στο εσωτερικό του. Για τον καθαρισμό χρησιμοποιήθηκε αρχικά πινέλο, με λεπτή μαλακή τρίχα (Εικ. 2) και πουάρ.

Στη συνέχεια αποκολλήθηκε το κάλυμμα του βιβλίου από το κυρίως σώμα με τη βοήθεια υγρασίας. Ακολούθησε η καταγραφή της ραφής, με την οποία κατανοήθηκε ο τρόπος ραφής του βιβλίου.

Εικόνα 2. Καθαρισμός με πινέλο.

Τέλος, πριν ξεκινήσουν οι κολλήσεις, εξαιτίας της έλλειψης μηχανικής αντοχής, αφαιρέθηκαν με τη χρήση λαβίδας τα ξέφτια από τις προβληματικές περιοχές των φύλλων και στη συνέχεια με τη βοήθεια αραιωμένης κόλλας μεθυλοκυτταρίνης, κολλαρίστηκαν με πινέλο τα σημεία αυτά προκειμένου να αποκτήσουν μεγαλύτερη αντοχή.

2.2   Διαδικασία κολλήσεων χαρτιού

Αρχικά τοποθετώντας τη φωτεινή επιφάνεια κάτω από κάθε δίφυλλο έγινε πιο διακριτή η έκταση της ζημιάς, και στη συνέχεια τοποθετώντας το ιαπωνικό χαρτί σχεδιάστηκε το πατρόν με ένα σουβλί-κοπίδι τύπου D1000-P (Εικ. 3). Προκειμένου να επιτευχθεί το επιθυμητό πάχος, και επειδή η ζημιά έφτανε σε ορισμένα φύλλα μέχρι και τα γράμματα του κειμένου, χρησιμοποιήθηκαν δύο ειδών ιαπωνικά χαρτιά, ένα των 32 gr και ένα των 8 gr. Με την εφαρμογή της διαλυμένης μεθυλοκυτταρίνης, με πινελάκι ή σπάτουλα, τοποθετήθηκε πρώτα το πατρόν των 8 gr, για να φαίνονται τα γράμματα όπως προαναφέρθηκε, και εν συνεχεία αυτό των 32 gr το οποίο έφτανε ακριβώς μέχρι την άκρη του αυθεντικού χαρτιού (Εικ. 4). Στο στέγνωμα χρησιμοποιήθηκε στυπόχαρτο και μποντίνα μπροστά και πίσω από το σημείο κόλλησης καθώς επίσης και βάρος  για να απορροφηθεί η υγρασία (Εικ. 5, 6).⁷

Εικόνα 3. Σχεδιασμός του πατρόν.

Εικόνα 4. Κόλληση του πατρόν με σπάτουλα.

Εικόνα 5. Στέγνωμα της κόλλησης.

Εικόνα 6. Φωτογραφία μετά την κόλληση.

2.3.    Επαναστάχωση τευχών και επεξεργασία ράχης

Το επόμενο βήμα που ακολουθήθηκε ήταν η επαναστάχωση των τευχών που αφαιρέθηκαν λόγω αδυναμίας της κλωστής. Αφού περάστηκε με κερί η νέα κλωστή, η οποία ήταν λινή τύπου Campbell’s Ν^ο 25/3, αλλά και η αυθεντική στο σημείο σύνδεσής της, τοποθετήθηκαν τα τεύχη ένα προς ένα (Εικ. 7). Στη συνέχεια αφού δόθηκε στη ράχη του βιβλίου δια χειρός η κλήση που είχε εξ αρχής, τοποθετήθηκε στην πρέσα για να είναι σταθερό, και η ράχη περάστηκε με μια σχετικά αραιή συγκέντρωση μεθυλοκυτταρίνης προκειμένου να διατηρηθεί η κλήση και μελλοντικά. Έπειτα τοποθετήθηκε στη ράχη λωρίδα ιαπωνικού χαρτιού στα μέτρα της ράχης για να προσδώσει μεγαλύτερη σταθερότητα (Εικ. 8). Τέλος τοποθετήθηκαν κομμάτια αερολίνης μεταξύ των σταθμών ραφής για μεγαλύτερη αντοχή.

Εικόνα 7. Κατά τη διάρκεια ραφής.

Εικόνα 8. Τοποθέτηση ιαπωνικού χαρτιού στη ράχη.

2.4  Συντήρηση πινακίδων

Η συντήρηση των πινακίδων, οι οποίες είναι χαρτόνινες, ξεκίνησε ως εξής: αρχικά αφαιρέθηκε το αδύναμο και σαθρό τμήμα της μίας εκ των δύο πινακίδων και σχεδιάστηκε το κατάλληλο πατρόν από νέο χαρτόνι. Επειδή όμως το καινούριο χαρτόνι ήταν πιο λεπτό απ’ το αυθεντικό, σχεδιάστηκαν δύο διαφορετικά πατρόν. Μετά το σχεδιασμό τους, ανοίχτηκε δίοδος με το νυστέρι στην αυθεντική πινακίδα προκειμένου να ‘’δεχτεί’’ το νέο κομμάτι. Προκειμένου να κολλήσουν μεταξύ τους παλιά και νέα πινακίδα, χρησιμοποιήθηκε κόλλα EVA και τοποθετήθηκαν υπό πίεση με τη χρήση σφιγκτήρων (Εικ. 9). Η πίεση που ασκήθηκε ήταν σταδιακή και όχι απότομη. Αυτό βοήθησε στο να απλωθεί ομοιόμορφα η κόλλα. Μετά το πέρας σύντομου χρονικού διαστήματος η ενιαία πλέον πινακίδα βγήκε για λίγο από την πίεση προκειμένου να αφαιρεθεί η περίσσεια κόλλας που υπήρχε (Εικ. 10) και στη συνέχεια επανατοποθετήθηκε υπό πίεση.

Εικόνα 9. Κόλληση παλιάς και νέας πινακίδας.

Εικόνα 10. Αφαίρεση περίσσειας κόλλας.

Τέλος, επειδή οι γωνίες και στις δύο πινακίδες διατηρούσαν κάποια αδυναμία, ανοίχτηκαν μικρές δίοδοι και κολλήθηκαν μικρά ενθέματα για μεγαλύτερη ισχύ (Εικ. 11). Η περίσσεια χαρτονιού αφαιρέθηκε με νυστέρι.

Εικόνα 11. Εισαγωγή ενθεμάτων.

2.5  Συντήρηση περγαμηνού καλύμματος βιβλίου

   Η πρώτη ενέργεια ήταν ο καθαρισμός της επιφάνειας της περγαμηνής με γόμα Pilot Foam Eraser και στη συνέχεια διάλυμα νερού και καθαρού οινοπνεύματος σε συγκέντρωση 1/1 με τη χρήση μπατονέτας. Αφού καθαρίστηκε η περγαμηνή, υγράνθηκε σταδιακά με νερό και πινέλο και τοποθετήθηκε υπό πίεση με σφιγκτήρες και με τη χρήση τζαμιού στις διαστάσεις των πινακίδων προκειμένου να ανακτήσει τις αρχικές της διαστάσεις (Εικ. 12).^8,9

Εικόνα 12. Ανάκτηση διαστάσεων υπό πίεση.

Αφότου χρειάστηκαν μερικές μέρες για να έρθει η περγαμηνή στις επιθυμητές διαστάσεις, σχεδιάστηκε το πατρόν της νέας περγαμηνής. Εν συνεχεία παλιά και νέα περγαμηνή τρίφτηκαν στο σημείο κόλλησής τους η καθεμιά με γυαλόχαρτο Ν^ο 800 έτσι ώστε η κόλλα να έχει μεγαλύτερη πρόσφυση. Για την κόλληση χρησιμοποιήθηκε ψαρόκολλα η οποία, για να ενεργοποιηθούν οι κολλητικές της ιδιότητες, τοποθετήθηκε σε μπεν – μαρί και θερμάνθηκε μεταξύ 50 και 60^οC, διότι πέραν των 60^οC η κόλλα χάνει τις καλές ιδιότητές της. Παλιά και νέα περγαμηνή τοποθετήθηκαν κάτω από βάρος με σφιγκτήρες προκειμένου να κολληθούν και να γίνουν ένα σώμα. Εν συνεχεία υγράνθηκε η περγαμηνή στα σημεία των γυρισμάτων της προκειμένου να κρατηθούν οι πινακίδες. Τα γυρίσματα έγιναν δια χειρός (Εικ. 13) όπου στέγνωσαν τοποθετώντας βάρος. Τέλος πραγματοποιήθηκε η σύνδεση του καλύμματος με το κύριο σώμα του βιβλίου (Εικ. 14).^8,9

Εικόνα 13. Διαδικασία γυρισμάτων.

Εικόνα 14. Μετά το πέρας της συντήρησης.

Βιβλιογραφία

1.  K. KRUMBACHER, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, Τ. Α-Γ, ΑΘΗΝΑ 1897.

2.  ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ορθόδοξος Ελλάς , εν Λειψία 1872.

3.  ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΚΟΡΔΥΛΗΣ, ‘’Βιβλιοδεσίες ελληνικών εντύπων του 16ου αιώνα στην   Ελβετία από τη συλλογή της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων’’, ‘’ΒΙΒΛΙΟΑΜΦΙΑΣΤΗΣ 3 – Το βιβλίο στο Βυζάντιο. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή βιβλιοδεσία – Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Αθήνα 13-16 Οκτωβρίου 2005.

4.  Szirmai ,J.A. “The Archeology of Medieval Bookbinding” Ashgate 1999 ISBN 0 85967 9047

5.  Clarkson, Christopher (1966b) “A Hitherto Unrecorded English Romanesque Book Sewing Technique” in Sharpe John L. (ed.), Roger Poewll The Compleat Binder. Liber Amicorum Turnhout: Brepols

6.  Baroffio, Giacomo, Marzo, Flavio, Cavallero Chiara, Ferretti Bernardino, Demaria Enrico,   “Il codice Romanico Acquese” Soprintendenza Regionale del Piemonte per I Beni Librari  Ed. L’Ancora di Acqui Terme.

7.  Συντήρηση έργων τέχνης, Τόμος 2^ος , Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια, Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

ΠΗΓΗ: http://www.pemptousia.gr/conservation/?cid=47279