Το Ύδωρ!!

 Ο αγιασμός των υδάτων

Στον κύκλο του χρόνου το νερό χρησιμοποιείται συμβολικά στα ευετηρικά δρώμενα

ΒΑΣΙΛΗΣ ΝΙΤΣΙΑΚΟΣ*

Ανάμεσα στα στοιχεία της φύσης, στους φυσικούς πόρους, κάποια είναι απαραίτητα για την επιβίωση του ανθρώπου, την βιολο­γική του συνέχεια. Στην διαδικασία οικειοποίησης ακόμα και αυ­τών των βασικών φυσικών πόρων παρατηρείται ιστορικά μια εξέ­λιξη από συλλογικές σε ιδιωτικές μορφές χρήσης, με διαφορο­ποιήσεις βέβαια ανάλογα με το είδος του πόρου. Η γη, παραδείγ­ματος χάριν, βασικό μέσο παραγωγής, τουλάχιστον στην καλλιερ­γήσιμη μορφή της, έχει περάσει σχεδόν ολοκληρωτικά στη σφαί­ρα της ατομικής ιδιοκτησίας. Οι θάλασσες, οι λίμνες, τα ποτάμια παραμένουν ακόμα στην συλλογική κυριαρχία των εθνών-κρατών. Τα δάση παρουσιάζουν μια πιο σύνθετη εικόνα κ.ο.κ.

Όσον αφορά το νερό, πρόκειται για μια περίπτωση ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Οι δυο βασικές για την ανθρώπινη ζωή χρήσεις του, δηλαδή η χρήση του από τους ανθρώπους και τα ζώα και η χρήση του για το πότισμα της γης γενικά, υπήρξαν καθοριστικές για την «κοινωνικοποίησή» του.

Κατ’ αρχάς, η μεγάλη του αξία, η αναγκαιότητά του για την ανθρώπινη ύπαρξη, οδήγησε στην λατρεία και την «δαιμονοποίησή» του. Οι παραδόσεις των λαών βρίθουν από μύθους, θρύλους, τραγούδια κ.λπ., που αναφέρονται σε στοιχειά των νερών (δρά­κοντες, λάμιες κ.λπ.), που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατακρα­τούν το νερό και απαιτούν ακόμα και ανθρώπινη θυσία για να το δώσουν στους ανθρώπους, αλλά στο τέλος κάποιος ήρωας-άγιος τα σκοτώνει και απελευθερώνει το νερό.

Ωστόσο, αυτή η σχέση δεν μπορεί παρά να έχει κοινωνικούς και ιστορικούς προσδιορισμούς. Η σχέση του ανθρώπου με το νερό είναι μια σχέση διαμεσολαβούμενη από την κοινωνία, όχι γενικά αλλά από τα συγκεκριμένα και ιστορικά προσδιορισμένα χαρα­κτηριστικά της. Έτσι η κοινωνικοποίηση του νερού συνδέεται άμεσα με αυτά τα χαρακτηριστικά. Απ’ αυτή την οπτική γωνία, το νερό αποκτά μια ιδιαίτερη σημασία ως βιολογικά απαραίτητο για τον άνθρωπο στοιχείο, ανάλογα πάντοτε με τη διαθεσιμότητά του.

Να δούμε, λοιπόν, το φαινόμενο του καθαγιασμού του νε­ρού. Στην χριστιανική του έκφραση και εκδοχή, και πιο συγκεκρι­μένα στην ορθόδοξη παράδοση, εκφράζεται με την παρουσία ιε­ρών κτισμάτων πάνω ή δίπλα στην πηγή. Είναι γνωστό ότι στην ελληνική λαϊκή παράδοση τα ιερά κτίσματα είναι συνυφασμένα με την επικινδυνότητα του χώρου (οριακές ζώνες, σύνορα, σταυ­ροδρόμια κ.λπ.) αλλά και με την ανάγκη κοινωνικοποίησης ή δια­σφάλισης της συλλογικής χρήσης τόπων και στοιχείων απαραίτη­των για την επιβίωση μιας ομάδας ή μιας κοινότητας (βακούφικα δάση, πηγές κ.λπ.).

Στην περίπτωση του νερού συνδυάζονται και τα δύο, αφού απ’ τη μια, οι πηγές, τα πηγάδια κ.λπ. είναι συνήθως τόποι όπου συχνάζουν δαιμονικά ή τόποι που ελέγχονται από στοι­χειά (επικινδυνότητα) και από την άλλη είναι στοιχείο απαραίτη­το για την επιβίωση, γι’ αυτό και η διασφάλιση της συλλογικής πρόσβασης σ’ αυτό αναγκαία (κοινωνικοποίηση). Η παρουσία, λοιπόν, ενός ιερού κτίσματος, που συνήθως είναι αφιερωμένο σ’ έναν δρακοντοκτόνο άγιο (Αϊ-Γιώργης, Αγία Παρασκευή κυρίως), δεν καθαγιάζει και εξαγνίζει απλώς το νερό μιας πηγής αλλά αποτρέπει οποιονδήποτε ιδιωτικό σφετερισμό, αφού οι ιεροί τόποι είναι κατεξοχήν χώροι συλλογικής-δημόσιας χρήσης. Η ίδια η ζωοποιός ιδιότητα του νερού το έχει καταστήσει, όπως είναι φυσικό, ένα από τα βασικά σύμβολα στην εθιμική ζωή του λαού. Σύμβολο ευτυχίας, ευγονίας, αφθονίας και κάθαρσης το «ζείδωρον ύδωρ» δεν λείπει από τις σημαντικές εθιμικές τελετές τόσο του κύκλου της ζωής όσο και του κύκλου του χρόνου.

Στον κύκλο του χρόνου το νερό χρησιμοποιείται συμβολικά στα ευετηρικά δρώμενα. Το έθιμο του «κεράσματος» της βρύσης με διάφορα αγαθά (βούτυρο, τυρί κ.λπ.) κατά την πρωτοχρονιά, το συμβολικό άδειασμα και εκ νέου γέμισμα των «αγγείων», το «αμί­λητο νερό» και τόσες άλλες εθιμικές τελετές καλοχρονιάς επιβιώ­νουν ακόμα και σήμερα.

Εξίσου σημαντική όμως είναι η συμβολική παρουσία του νε­ρού στο θρησκευτικό τελετουργικό πλαίσιο. Στη δική μας παρά­δοση μπορούμε να αρκεσθούμε, ενδεικτικά πάντα, στην κορυφαία τελετουργική πράξη καθαρμού και καθαγιασμού μέσω του νερού που είναι το βάπτισμα και στη γιορτή των Θεοφανίων, όπου βασικό στοιχείο είναι ο καθαγιασμός των υδάτων και κατ’ επέκτασιν ο εξαγνισμός του χώρου αλλά και του χρόνου. Κυρίως,  όμως του χρόνου,  εξού και η παράδοση περί της αποχώρησης των καλλικαντζάρων , που δεν είναι παρά σύμβολα της ακαθαρσίας, της αταξίας, κοσμικής και κλινικής, την ημέρα του καθαγιασμού των υδάτων, ημέρα που και οι ιερείς καθαγιαζουν κάθε χρόνο τα σπίτια μας με την «αγιαστούρα» τους…

*O Βασίλης Νιτσιάκος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

www.in.gr

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ: https://dasarxeio.com/2021/01/06/91293/