Π ά τ μ ο ς

Δημοσιεύτηκε 6th January από τον χρήστη Γεώργιος Αργυρίου

AYTO TO ΤΑΞΙΔΙ στα Δωδεκάνησα είναι σαν μια περιπέτεια που δεν λέει να τελειώσει. Η επιβίβασή μας στο καράβι μοιάζει μακρινή ανάμνηση. Έχουν περάσει πολλές ώρες από τότε που κόπασε λιγάκι ο άνεμος και το Λιμεναρχείο επέτρεψε να βγούμε από το λιμάνι του Πειραιά στη θαλασσοταραχή του Αιγαίου, που μας κουνάει αμείλικτα με σταθερή συνοδεία το άγριο βουητό του ανέμου στα ξάρτια.

Ευτυχώς όμως, το ταραγμένο ταξίδι μας φαίνεται πως πλησιάζει στο τέλος του. Περασμένα μεσάνυχτα και το φεγγάρι ολόγιομο παίζει κρυφτό πίσω από τα βαριά μολυβένια σύννεφα. Προσπαθώ να διακρίνω το νησί του προορισμού μου μέσα στο πυκνό σκοτάδι του Αιγαίου. Δίπλα μου, μερικοί νυσταγμένοι φορτηγατζήδες, ένας Κορεάτης ταξιδιώτης, δυο Σέρβοι μοναχοί, μερικοί φαντάροι που επιστρέφουν στις μονάδες τους, ένα ετερόκλητο μικρό πλήθος, ζαλισμένο, αποκαμωμένο, περιμένει ανυπόμονα κι εκείνο όπως κι εγώ την ηρεμία του λιμανιού. Ακόμα πιο πολυτάραχο υπήρξε πριν από χίλια ενιακόσια χρόνια το ταξίδι του Ιωάννη του Θεολόγου, του πιο αγαπημένου μαθητή του Ιησού, καθώς διωγμένος από τη Μίλητο έπαιρνε το δρόμο της εξορίας. Ήταν το έτος 95 μ.Χ., επί βασιλείας Δομιτιανού, και οι Χριστιανοί υπέφεραν άγριο διωγμό από τους Ρωμαίους. Η θαλασσινή περιπέτεια του Θεολόγου κορυφώθηκε με ένα αληθινό θαύμα. Καθώς η αφρισμένη θάλασσα πάσχιζε να πνίξει το μαθητή μαζί με το πλήρωμα του μικρού ιστιοφόρου, μια προσευχή του Ιωάννη την ανάγκασε να γαληνέψει, τόσο ξαφνικά που κανείς δεν μπορούσε να αμφιβάλλει για το θαύμα. Σώθηκαν όλοι κι αποβιβάστηκαν ασφαλείς στη στεριά, όπου γονάτισαν κι ευχαρίστησαν τον Ένα Αληθινό Θεό με δάκρυα στα μάτια.

ΕΝΑΣ ΒΙΑΙΟΣ κλυδωνισμός του πλοίου διέκοψε την ονειροπόλησή μου. Καθώς πλησιάζαμε μπόρεσα επιτέλους να διακρίνω το σκοτεινό περίγραμμα του νησιού, που έμοιαζε με εικόνα από την Αποκάλυψη, μια καμπούρα πελώριου κήτους που αναδύεται από τη θάλασσα. Σαν από θαύμα, τα στοιχεία της φύσης κόπασαν καθώς το νησί μάς δεχόταν στην ευλίμενη αγκαλιά του. Ένας φωτεινός σταυρός σημάδευε την πορεία μέσα στο λιμάνι. Και στην κορυφή επάνω, εκεί που το νησιωτικό κήτος ένωνε το περίγραμμά του με το μαύρο ορίζοντα, ορθωνόταν όγκος βουβός το Μοναστήρι. Οι σκοτεινοί λόφοι αντιλάλησαν καθώς η αλυσίδα της άγκυρας έπεσε βαριά και η μεγάλη ατσαλένια πόρτα βρόντησε πάνω στο τσιμέντο της προκυμαίας. Μέσα από το αμπάρι ξεχύθηκαν μηχανές, IX και φορτηγά. Έτσι κι εγώ, με βιαστική συνοδεία τα κορναρίσματα και τα μαρσαρίσματα, "εγενόμην εν τη νήσω τη καλουμένη Πάτμω".

Η βροχή είχε νοτίσει το χώμα με ένα βαθύ άρωμα που θύμιζε άνοιξη. Όλα είχαν γίνει καθαρά, φωτεινά και αρωματισμένα. Σκαρφαλωμένος πάνω στο τείχος της Μονής του Θεολόγου ατένιζα τη μεγαλειώδη θέα: το Αιγαίο, τα γύρω νησιά, την ακτή της Μικρασίας απέναντι, τα λευκά σπίτια της Χώρας και της Σκάλας. Το Μοναστήρι δεν είναι απλά το κυρίαρχο αρχιτεκτονικό στοιχείο της Πάτμου. Μέσα στους αιώνες, από την εποχή της ίδρυσής του τον 11ο αιώνα μέχρι σήμερα, έχει κατευθύνει την ιστορία του νησιού και των κατοίκων του. Η Πάτμος αποκαλείται συχνά "Ιερουσαλήμ του Αιγαίου", ή "Σινά του Αιγαίου", ονομασίες που καταμαρτυρούν τη μοναχική παράδοση του νησιού ως τόπου ασκητισμού και προσευχής. Μόνο που η μακραίωνη ιστορία της Πάτμου, χαρακτηριστική της ιστορίας του νησιωτικού Αιγαίου, ακτινοβολεί πολύ μακρύτερα από τη θάλασσα που την έχει γεννήσει. Το νησί της Αποκάλυψης, γιορτάζοντας πέρσι τα χίλια εννιακόσια χρόνια από τότε που ο Ιωάννης ο Θεολόγος εμπνεύστηκε και υπαγόρευσε στο μαθητή του Πρόχορο το τελευταίο και πιο μυστηριακό βιβλίο της Καινής Διαθήκης, βρίσκεται στην καρδιά ολόκληρης της Χριστιανοσύνης, Ανατολικής και Δυτικής. Και όχι μόνο. Η επικαιρότητα της Αποκάλυψης, η σχέση της με τα οικολογικά προβλήματα που απειλούν τον πλανήτη μας, καθώς και η φωτισμένη ηγεσία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, έχουν καταστήσει την Πάτμο σημαντικό φάρο για όλη την ανθρωπότητα.

Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΤΡΑΛΛΕΩΝ, όπως είναι ο επίσημος τίτλος του Ηγούμενου Ισιδώρου της Ιεράς Μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, με περίμενε στο γραφείο του, καθισμένος στην ξυλόγλυπτη καρέκλα του με το δικέφαλο αετό. Σε χώρους όπως κι αυτός, είναι εύκολο να νιώσεις άρρηκτη τη συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης. Η Κωνσταντινούπολη αναφέρεται ως "Βασιλεύουσα των πόλεων", η γλώσσα είναι αρχαΐζουσα, οι αναφορές σε πατριάρχες και αυτοκράτορες συχνές, σαν να μην είχε πέσει ποτέ η Πόλη, σαν να βασίλευε ακόμα στο παλάτι ένας Παλαιολόγος ή ένας Κομνηνός. Εννιά αιώνες ιστορίας δεν είναι λίγοι. Απ’ έξω το μοναστήρι μοιάζει τρομερό, σαν φρούριο απόρθητο. Μα μόλις περάσεις την είσοδό του σε ξαφνιάζει με τη χάρη του. Από μονοκόμματο και επιβλητικό κάστρο, γίνεται πολύπλοκη και λαβυρινθώδης κυψέλη, με μικρές σκάλες και βεράντες, με ανώγια και κατώγια, με αψίδες που δένουν βυζαντινά και ενετικά αρχιτεκτονικά στοιχεία σε μια αέναη αρμονία που μόνο ο χρόνος θα μπορούσε ποτέ να ενοποιήσει.

«Εάν επέζησε η Μονή διά εννεακόσια χρόνια Οφείλεται εν πολλοίς εις την εξάρτησίν της από τον Οικουμενικόν θρόνον», εξηγεί ο Ηγούμενος. Επτά πατριάρχες έχει αναδείξει το μοναστήρι, Οικουμενικούς και Αλεξανδρείας. Όταν η συζήτηση έφτασε στο ακανθώδες θέμα των πρόσφατων εορταστικών εκδηλώσεων, δε μπόρεσε να κρύψει κάποια πίκρα για τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάστηκαν στην κοινή γνώμη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

«Οι εκδηλώσεις διά τα χίλια εννεακόσια χρόνια της συγγραφής της Αποκάλυψης εξελίχθησαν θαυμάσια ως προς τον θρησκευτικό τομέα, ανεξάρτητα αν ορισμένοι δημοσιογράφοι δεν ενδιαφέρθησαν ούτε για το οικολογικό, ούτε για το επιστημονικό Συμπόσιο, ούτε για τις θρησκευτικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, ούτε για άλλο ένα σπουδαίο γεγονός, την δευτέρα κατά σειράν σύναξιν των ορθοδόξων προκαθημένων των ανατολικών Εκκλησιών».

Το μεσημέρι το σήμαντρο χτυπάει για τον Εσπερινό. Μπαίνουμε στο Καθολικό, την καρδιά της Μονής, εκεί που κάποτε στεκόταν ο ναός της θεάς Αρτέμιδος. Το πρόσφατα συντηρημένο τέμπλο του Καθολικού φιλοτεχνήθηκε το 1820 από δώδεκα Χιώτες ξυλογλύπτες, πραγματικούς καλλιτέχνες, με πρωτομάστορα το Μάστρο Φραγκούλη. Είναι ένα περίτεχνο κόσμημα που σ’ αφήνει άφωνο με τις εκπληκτικές λεπτομέρειές του, τα θωράκια, τα διάστυλα με τις δεσποτικές εικόνες στο μεσαίο και κύριο τμήμα, με το βαρύ θριγκό πάνω από την Ωραία Πύλη να παίρνει μορφή κουβουκλίου. Ανάβει ο διάκονος ένα ένα τα κεριά, αρχίζουν να ψάλλουν οι μοναχοί τα τροπάρια του εορτολογίου. «Μετ’ ευλαβίας και έρωτος απλέτου...». Στις μαυρισμένες εικόνες αποτυπωμένα τα αυστηρά πρόσωπα της ορθοδοξίας, οι άγιοι, οι αρχάγγελοι, το δωδεκάορτο, η Παναγία κι ο Χριστός. Μέσα στο χαμηλό απογευματινό φως του χειμώνα, πίσω από το τέμπλο, οι σκιές και οι ψαλμωδίες με έκαναν για μια στιγμή να νομίσω ότι οι μοναχοί, ακίνητοι μέσα στα ράσα τους, ήταν κι εκείνοι ζωγραφισμένοι από το χέρι ενός αγιογράφου.

Ο πατήρ Παντελεήμων άνοιξε για μένα το σκευοφυλάκιο της Μονής. «Είναι λίγο ακατάστατα», δικαιολογήθηκε. «Δεν το έχουμε ετοιμάσει ακόμα για το καλοκαίρι». Το μικρό μουσείο μοιάζει εγκαταλειμμένο. Προσπαθώ να το φανταστώ τα καλοκαίρια, με εκατοντάδες επισκέπτες να περιδιαβαίνουν θαυμάζοντας τα πολύτιμα εκθέματα. Χειρόγραφα, βιβλία, χρυσόβουλλα, εικόνες, ιερατικά άμφια και σκεύη, κι αντικείμενα κάθε λογής που έχουν φέρει κατά καιρούς πίσω στη Μονή οι ιερωμένοι της Πάτμου, για φύλαξη και συγχρόνως σαν κληρονομιά για τις επόμενες γενεές.

Σταματώ μπροστά στο χρυσόβουλλο του Αλεξίου Α' του Κομνηνού, με το οποίο ο αυτοκράτορας παραχώρησε την Πάτμο στον όσιο Χριστόδουλο «επί αναφαιρέτω και διηνεκεί δεσποτεία και κυριότητι, και άχρις αν ο παρών διαρκοίη αιών...». «Από τα πιο πολύτιμα της συλλογής μας», συμφωνεί ο πατήρ Παντελεήμων. Και ύστερα μου δείχνει το διάταγμα του Καρόλου ΣΤ' με το οποίο ο βασιλιάς της Γερμανίας έγινε προστάτης της Μονής, τις εξαιρετικές εικόνες των Κρητικών αγιογράφων, την εικόνα του Αι Νικόλα (11ος ακόνας) που έφερε ο όσιος και κτήτορας της Μονής από το όρος Λάτμος της Μικρασίας όπου μόναζε, τη μίτρα του Πατριάρχη Νεόφυτου του ΣΤ' (17ος αιώνας) που ζυγίζει δυόμισι κιλά, κι ύστερα το δισκοπότηρο με το οποίο ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος, Πάτμιος και μέλος της Φιλικής Εταιρίας, συμφιλίωσε τους Έλληνες ναυτικούς που επέμεναν να πολεμούν μεταξύ τους ακόμα και μέσα στις μάχες της Επανάστασης του ’21.

«Σε τούτη την εικόνα ορκίστηκαν οι Φιλικοί της Πάτμου», εξηγεί ο πατήρ Παντελεήμων δείχνοντάς μου περήφανα μια εικόνα του Ιησού Ελκόμενου με φανερές τις επιρροές της Κρητικής Αναγέννησης. «Τη λέμε "οι Άγιοι Απόστολοι της Αδελφοσύνης". Είναι σχεδόν σίγουρο ότι είναι έργο του Θεοτοκόπουλου, αλλά περιμένουμε τη γνωμάτευση των ειδικών». Λίγο πριν την έξοδο, μια επιγραφή χαραγμένη σε μάρμαρο εξιστορεί την περιπέτεια του Ορέστη που, κυνηγημένος από τις Ερινΰες αφού είχε σκοτώσει τη μητέρα του, κατέφυγε με αρκετούς Αργείους στην Πάτμο.

Ευχής ιατρείον" ονομάζουν οι Πάτμιοι μοναχοί τη βιβλιοθήκη τους. Αποτελείται από μία κεντρική αίθουσα με πέτρινες κολώνες που στηρίζουν γύψινα σταυροθόλια. Μικρότερα δωμάτια γύρω γύρω, γεμάτα ξύλινα βιβλιοστάσια, φυλάσσουν το αρχείο. Στη διαθήκη του κτίτορος οσίου Χριστοδούλου οι προσταγές ήταν σαφείς: έπρεπε να διαφυλάξουν και να επαυξήσουν τα χειρόγραφα, τις περγαμηνές και τα βιβλία για τα οποία είχε συντάξει ο ίδιος λεπτομερή κατάλογο.

Σήμερα, η ιστορική βιβλιοθήκη της Πάτμου θεωρείται μία από τις σημαντικότερες και αρτιότερα οργανωμένες μοναστικές βιβλιοθήκες του κόσμου. Κώδικες, έντυπα και σπάνια έγγραφα, Ευαγγέλια, χειρόγραφα - όπως η "Βιβλιοθήκη" του Διοδώρου Σικελιώτη (10ος αιώνας) - και φυσικά το σημαντικότερο ίσως αντικείμενο από αρχαιολογική άποψη, ένας κώδικας χρονολογημένος τον 6ο αιώνα, γραμμένος με μεγαλογράμματη αργυρή και χρυσή γραφή (για τους τίτλους και τα ιερά ονόματα). Πρόκειται για σπάραγμα από 33 πορφυροβαφή και περγαμηνά φύλλα με αποσπάσματα από το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο το οποίο αποτελεί τμήμα κώδικα που βρίσκεται διάσπαρτος σε μεγάλες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες και στην Πετρούπολη της Βαλτικής.

ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΙ μελετητές έρχονται εδώ κάθε χρόνο για να αναδιφήσουν, μέσα στα σπανιότατα έγγραφα, άγνωστες πτυχές της ιστορίας της ανατολικής Μεσογείου του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, όπου Βυζαντινοί, Αγαρηνοί, Ενετοί, Ιωαννίτες Ιππότες, Δράβες και Τούρκοι εναλλάσσονταν στους ρόλους του νικητή και του ηττημένου, όπου Ισλάμ και Χριστιανοσύνη αντιπάλευαν σαν δυο γίγαντες.

Παράλληλα, τα βυζαντινά, ελληνικά, τουρκικά, λατινικά και ρουμανικά έγγραφα ξετυλίγουν την ιστορία της Μονής, την εξάπλωση της ακίνητης περιουσίας της από τη Μικρασία μέχρι το Ιόνιο και την Κρήτη, τη σχέση της με τους ισχυρούς του παρελθόντος. Κι όμως, στις αρχές του ενδέκατου αιώνα, κανείς δε θα φανταζόταν ότι το εγκαταλειμμένο ξερονήσι θα είχε τέτοια εξέλιξη.

Όλα ξεκίνησαν κοντά στα σύνορα της Αυτοκρατορίας με την Αρμενία. Ένα ιστορικό γεγονός με τεράστια σημασία για τον ελληνισμό, έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ιστορία της Πάτμου.

Μαντζικέρτ, 1071 μ.Χ. Επικεφαλής του βυζαντινού στρατού, ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ' ο Διογένης συνάντησε τους Σελτζούκους εισβολείς υπό τον σουλτάνο Αρπ-Ασλάν (Αλπ-Αρσλάν). Η σκληρή μάχη που ακολούθησε κρίθηκε υπέρ των Τούρκων οι οποίοι διέλυσαν το βυζαντινό στράτευμα και συνέλαβαν τον αυτοκράτορα. Η Μικρά Ασία έπεσε στα χέρια τους, και παραμένει μέχρι σήμερα. Στην Κωνσταντινούπολη, ανέβηκε στο θρόνο η δυναστεία της στρατιωτικής οικογένειας των Κομνηνών, με πρώτο τον Αλέξιο (1081-1118). Μια νέα σελίδα άνοιξε στην πολυτάραχη ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τη συνεχή παρουσία του ελληνικού πολιτισμού και γλώσσας στη Μικρά Ασία.

Νέες απειλές εμφανίστηκαν στα σύνορα της αυτοκρατορίας: Νορμανδοί, Πατζινάκοι και κυρίως Τούρκοι. Οι τελευταίοι, με ορμητήρια τα σουλτανάτα της Νίκαιας και του Ικονίου, λυμαίνονταν τη Μικρά Ασία μέχρι τις ακτές του Βοσπόρου. Εκείνα τα δύσκολα χρόνια (πιθανόν το 1025) γεννήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας ο όσιος Χριστόδουλος, από γονείς ευσεβείς που φρόντισαν για τη μόρφωση του γιου τους. Στράφηκε προς τα θεία, μόνασε στο όρος Όλυμπος της Βιθυνίας καθώς και στο περίφημο μοναστικό κέντρο του όρους Λάτμος, κοντά στη Μίλητο. Μετά το Μαντζικέρτ, οι Τούρκοι τον ανάγκασαν να αναζητήσει ένα ασφαλέστερο μέρος για την ίδρυση μοναστηριού. Ταξίδεψε στην Κωνσταντινούπολη, είχε επαφές με τον Πατριάρχη Νικόλαο Τ', την Άννα Δαλασσηνή - μητέρα του αυτοκράτορα - και με τον ίδιο τον Αλέξιο Κομνηνό από τον οποίο ζήτησε ακρόαση. Το αίτημά του: να του παραχωρηθεί "μικρόν Χι νησί- διον", έρημο. Η Πάτμος.

Η ΠΑΤΜΟΣ ΤΗΝ εποχή εκείνη ήταν "έρημος και άοικος". Έτσι την περιέγραψε ο απεσταλμένος του αυτοκράτορα Νικόλαος Τζάνζης, "κριτής και αναγραφέας των Κυκλάδων", ο οποίος συνόδευε τον όσιο Χριστόδουλο για να μετρήσει και να καταγράψει με κάθε λεπτομέρεια την Πάτμο. Αφού συνέταξε το πρακτικό παραδόσεως του νησιού και αποδέχθηκε στην Κω, για λογαριασμό του αυτοκράτορα, τα κτήματα του οσίου ως αντάλλαγμα, τον Αύγουστο του 1088 παρέδωσε το νησί στον όσιο.

Με την άφιξή του στο νησί της Αποκάλυψης, ο όσιος Χριστόδουλος κατέστρεψε το άγαλμα της Αρτέμιδος που δέσποζε ακόμα στην κορυφή του λόφου, και έκτισε στη θέση του ένα ναό αφιερωμένο στον Ιωάννη το Θεολόγο. Αμέσως μετά επιδόθηκε στην ανέγερση του μοναστηριού. Έφερε τεχνίτες από τη Μικρά Ασία και τα Δωδεκάνησα, οι οποίοι εποίκισαν ξανά το νησί. Τρία χρόνια αργότερα, ο όσιος αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει την Πάτμο, φοβούμενος άλλη μια φορά τους Τούρκους. Η Μονή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί αλλά εκείνος πέθανε αυτοεξόριστος στην Εύβοια το 1093. Το σκήνωμά του μετακομίσθηκε από τους μοναχούς στην Πάτμο όπου προσκυνάται έκτοτε από τους πιστούς.

Η ιστορία της Πάτμου έχει ξεκινήσει.

Τα τέλη του 12ου αιώνα βρήκαν τη Μονή με 150 μονάχους και μετόχια στη Μικρά Ασία και στις νήσους Λειψού, Λέρο, Κρήτη, Λήμνο και Χίο, αφορολόγητα πλοία που εμπορεύονταν ελεύθερα στα λιμάνια του Βυζαντίου, πλούσια βιβλιοθήκη και σκευοφυλάκιο, καθώς και μέλη της αδελφότητος της σε υψηλές ιερατικές θέσεις της Εκκλησίας. Με τις Σταυροφορίες και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1204) απέκτησε σχέσεις με την ενετοκρατούμενη Κρήτη, αλλά και με την αυτοκρατορία της Νίκαιας. Το 1308 οι Ιωαννίτες ιππότες κατέκτησαν τη Ρόδο και τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα. Στα χρόνια πολέμων και πειρατείας που ακολούθησαν, η Μονή έχασε τα μετόχια της στη Μικρά Ασία και την Κω. Ο 16ος αιώνας, η κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Οθωμανούς και η λήξη των ενετοτουρκικών πολέμων (1540) αποκατέστησαν κάποιο μέτρο γαλήνης. Είναι η αρχή της ακμής για το νησί της Πάτμου.

Τόσο οι Τούρκοι όσο και οι Ενετοί, ο Πάπας της Ρώμης και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, παραχωρούν προνόμια στη Μονή και τα πλοία της. Οι ομόδοξες χώρες, παραδουνάβιες ηγεμονίες και Ρωσία, προσφέρουν δικαιώματα "ζητεί- ας" στους εκπροσώπους της Μονής, που διενεργούν εράνους και συγκεντρώνουν χρήματα. Οι Πάτμιοι αξιοποιούν τη ναυτική και εμπορική τους δεξιοτεχνία και εκμεταλλεύονται τις νέες, ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες της ανατολικής Μεσογείου. Καλλιτέχνες από την Κρήτη έρχονται και δημιουργούν στο νησί. Μεγάλα σπίτια και πλήθος εκκλησιών χτίζονται γύρω στη Μονή. Χαρακτηριστικό της οικονομικής ακμής της Πάτμου είναι ότι την εποχή αυτή ένας από τους πρώτους έλληνες χαρτογράφους - ο Νικόλαος Αναγνώστης Βουρδόπουλος - ήταν Πάτμιος. Στηριγμένη στην εμπορική ναυτιλία, η ακμή του νησιού συνεχίζεται όσο διαρκεί η τουρκική κυριαρχία.

Η ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΑΝΤΗΡΗ αιφνιδιάστηκε από την απρόσμενη επίσκεψή μου μέσα στο καταχείμωνο. Το σπίτι ήταν ακατάστατο, μου εξήγησε, αλλά ύστερα από επίμονες παρακλήσεις μου με άφησε να περάσω. Το Αρχοντικό Σημαντήρη στη Χώρα είναι ένα από τα περισσότερο συζητημένα αξιοθέατα, δίπλα ακριβώς στο γυναικείο μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής. Είναι ένα κομμάτι ιστορίας, όπως και η ίδια η οικογένεια Σημαντήρη, χαρακτηριστική της νεότερης ιστορίας του νησιού. Μπαίνεις από τη χαμηλή πόρτα μέσα σε ένα ευρύχωρο δωμάτιο υποδοχής, που άλλοτε χρησίμευε σαν αποθήκη και αλώνι. Κάθε γενιά που πέρασε από το "καλόσπιτο" άφησε κάτι δικό της. Μια μικρή σκάλα οδηγεί στο καθιστικό και τα υπνοδωμάτια του επάνω ορόφου γεμάτα με παλιά έπιπλα, βαρύτιμα αντικείμενα τέχνης, πίνακες ζωγραφικής και χειροτεχνήματα, ένα μικρό μουσείο με κάθε λογής ενθύμια συγκεντρωμένα από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα.

«Ο πρώτος της οικογένειας μας ήταν καπετάνιος, Μουσουδάκης το όνομα, Κρητικός», αφηγείται η κυρία Σημαντήρη. «Είχε τριάντα μαγαζιά στο φραγκομαχαλά της Σμύρνης και τρία καράβια δικά του. Το 1625 ήρθε στην Πάτμο, του άρεσε κι έφερε μαστόρους από τη Σμύρνη να του χτίσουν το αρχοντικό».

Η ίδια είναι απόγονος του Μουσουδάκη, όγδοη γενεά. Το έθιμο των Δωδεκανήσων θέλει την ακίνητη περιουσία να μεταβιβάζεται ως προίκα στις κόρες. Έτσι, το αρχοντικό γνώρισε πολλά επίθετα και ενοίκους. Ο Μουσουδάκης πέθανε στη Σμύρνη. Οι απόγονοί του ξανάρχισαν από το μηδέν, αλλά γρήγορα έκαναν περιουσία από το εμπόριο. Πλοία, ψαροκάικα, εστιατόρια στην Οδησσό αλλά και αστείρευτη αγάπη για την Πάτμο, όπου φρόντιζαν να φέρουν κάθε λογής πολύτιμα αντικείμενα για να στολίσουν τα αρχοντικά τους. Οι Πάτμιοι καραβοκυραίοι οργώνουν τις θάλασσες, από την Αλεξάνδρεια, τη Ρωσία και την Ανατολή μέχρι τα ευρωπαϊκά λιμάνια. Η Χώρα αποκτά τη σημερινή της μορφή, που την κάνει μία από τις γραφικότερες κωμοπόλεις της Ελλάδος.

«Στου Τούρκου το ψωμί να πεθάνετε!» έλεγαν οι παλιοί, αναπολώντας την ακμή του νησιού κατά την Τουρκοκρατία. Αλλά παρά την ευμάρεια και τη σχετική ελευθερία τους, οι Πάτμιοι, σαν γνήσιοι πατριώτες, έλαβαν ενεργό μέρος στην Επανάσταση του 1821. Ο πρωτεργάτης της Φιλικής Εταιρίας Εμμανουήλ Ξάνθος ήταν Πάτμιος. Όταν όμως η συνθήκη της Κωνσταντινούπολης οριστικοποίησε τα όρια του νέου ελληνικού κράτους, το 1832, άφησε απ’ έξω την Πάτμο. Και το 1912, μετά τον ιταλοτουρκικό πόλεμο στην Κυρηναϊκή της Λιβύης, η Ιταλία κατέλαβε τα Δωδεκάνησα.

ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ οι Ιταλοί ήταν πολύ ευγενικοί», θυμάται ο Δημήτρης Γρυλλάκης. Γεννημένος το 1916, είναι σήμερα γραμματέας της Μονής Θεολόγου, υστέρα από τριανταπέντε χρόνια θητείας στο Δήμο Πάτμου.

«Ίσως νόμιζαν ότι θα έμεναν για πάντα εδώ», συνεχίζει χαμογελώντας. «Τα τελευταία χρόνια της κατοχής τους όμως αποκάλυψαν ένα άλλο, καταπιεστικό πρόσωπο. Απαγόρευσαν τη διδασκαλία των Ελληνικών και προσπάθησαν να εξιταλίσουν τον πληθυσμό».

Τα χρόνια του τελευταίου πολέμου ήταν ιδιαίτερα δύσκολα για τους κατοίκους. Ο αποκλεισμός του νησιού έφερε πείνα και εγκληματικότητα. Μέχρι την ιστορική ημέρα, 7 Μαρτίου 1947, που η Δωδεκάνησος ενώθηκε επιτέλους με την υπόλοιπη Ελλάδα. Ο Δημήτρης Γρυλλάκης θυμάται καλά τι έγινε τη μέρα εκείνη: «Ήρθε με ειδικό πλοίο από την Αθήνα η σορός του Φιλικού Εμμανουήλ Ξάνθου, με επικεφαλής της συνοδείας τον αντιναύαρχο Ιωαννίδη, διοικητή της Δωδεκανήσου. Μαθητές, λαός και κλήρος χαιρέτησαν με δάκρυα χαράς και συγκίνησης το αγαπημένο τέκνο της Πάτμου. Η σορός του αναπαύεται σήμερα στην ιστορική του κατοικία στη Χώρα».

 

ΤΟ ΜΙΚΡΟ καφενείο δίπλα στο λιμάνι της Σκάλας έχουν μαζευτεί πολλοί, ντόπιοι και ξένοι, που έχουν κάνει την Πάτμο χειμερινή τους κατοικία. Συζητούν έντονα για τα τελευταία γεγονότα της επικαιρότητας και την κακοκαιρία που δεν λέει να κοπάσει.

«Το χειμώνα τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα, παραπονιέται η κυρία Έφη, ιδιοκτήτρια μικρού ξενοδοχείου στη Σκάλα. Εκτός από την ερημιά και το μειωμένο εισόδημα, δεν μπορείς ποτέ να ξέρεις αν θα φτάσει ώς εδώ το καράβι. Και το καλοκαίρι ο τόπος ξεραίνεται και δεν έχουμε νερό να πιούμε!»

Αντηχεί αγανακτισμένη τα προβλήματα της σημερινής Πάτμου, ενός νησιού που προσπαθεί να ισορροπήσει την μακραιωνη θρησκευτική του παράδοση με τη σημερινή ανάγκη για τουριστική ανάπτυξη. Καθόλου εύκολη εξίσωση.

Ο Δήμαρχος κ. Μιχελάς συμφωνεί: «Στη Μονή χρωστάμε τα πάντα, ακόμα και τον τουρισμό που έχουμε. Μόνο για αυτό έχει κατορθώσει η Πάτμος να κρατήσει τον πληθυσμό της (μόνιμοι κάτοικοι 2.500) και να δει μια οικονομική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια. Αλλά τα προβλήματα είναι ακόμα πολλά και σημαντικά. Νερό, συγκοινωνίες, υγεία. Το Κέντρο Υγείας έχει χτιστεί εδώ και χρόνια, αλλά παραμένει μέχρι σήμερα αχρησιμοποίητο, χωρίς εξοπλισμό, χωρίς γιατρούς. Μετά τις γιορτές που έγιναν στο νησί πήραμε υποσχέσεις από τους πολίτικους ότι τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο. Μακάρι...»

Η Πάτμος έχει αναγνωρισθεί από το επίσημο Ελληνικό κράτος ως "Ιερά Νήσος". Οποιαδήποτε νέα τουριστική επιχείρηση πρέπει να έχει την έγκριση μιας επιτροπής στην οποία βαρύνοντα ρόλο έχει η γνώμη της ιεράς αδελφότητος της Μονής. Παρ’ όλα αυτά, ένα μικρό οδοιπορικό στο νησί αρκεί για να θυμίσει ότι στο τέλος της δεύτερης χιλιετίας τα πάντα αλλάζουν, ακόμα και οι παραδόσεις. Μικρά ξενοδοχεία παντού, ανάμεσα σε ησυχαστήρια, τα λεγάμενα "καθιστικά", μία παράδοξη εναλλαγή του κοσμικού και του θείου που αναζητά ακόμα κάποια χρυσή τομή. Υπάρχει βέβαια και μια άλλη παράμετρος που κάνει την Πάτμο, και τη Δωδεκάνησο ολόκληρη, να χρειάζεται άμεσα κάποιο νέο όραμα και προοπτική. Οι τουρκικές ακτές απέχουν ελάχιστα ναυτικά μίλια από εδώ.

Ο βρυχηθμός δυο υπερηχητικών μαχητικών που πετούν πάνω από το νησί συνοδεύεται από τον ίλιγγο ενός τρίτου αεροσκάφους που τα ακολουθεί. «Τουρκικά F-16», εξηγεί ο διευθυντής της Πατμιάδος Σχολής κ. Μελιανός, σαν να μου περιγράφει κάτι απλό και καθημερινό. «Το τρίτο αεροσκάφος είναι ελληνικό καταδιωκτικό. Έχουμε συχνές παραβιάσεις, ειδικά τον τελευταίο καιρό».

ΛΙΓΟ ΠΙΟ ΠΑΝΩ από το Σπήλαιο της Αποκαλύψεως, εκεί που υπαγορεύθηκε το φοβερό βιβλίο για το τέλος του κόσμου, βρίσκεται το δημιούργημα του τρίτου "ιερού προσώπου" της Πάτμου. Το 1988 ο τότε Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος αναγόρευσε σε άγιο τον Μακάριο καλόγερο, φωτισμένο Διδάσκαλο του Γένους, ο οποίος το 1713 ίδρυσε την Πατμιάδα Σχολή.

Με ιστορία τριών αιώνων, η Σχολή λειτουργεί σήμερα ως εκκλησιαστικό Γυμνάσιο και Λύκειο, αλλά αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα. Από 350 μαθητές που είχε τη δεκαετία ’60, σήμερα διαθέτει μόλις 72. Η ολιγωρία του ελληνικού κράτους για ένα τόσο ιστορικό πνευματικό ίδρυμα έχει πικράνει τον κ. Μελιανό και τους καθηγητές της Σχολής. Παρ’ όλα αυτά, το έργο τους είναι σημαντικό. Οι οικότροφοι μαθητές, αγόρια από όλη την Ελλάδα και κυρίως από την Κρήτη, ασχολούνται πέρα από τα κανονικά μαθήματά τους με την εικονογραφία και τη βυζαντινή μουσική. Αποτελούν ένα τμήμα της ελληνικής νεολαίας με ιδανικά που σπάνια συναντάς στις τεχνοκρατούμενες μεγαλουπόλεις της Ελλάδας. Όταν το μεσημέρι με τίμησαν στην τραπεζαρία της Σχολής τους με μια μικρή συναυλία βυζαντινής μουσικής, μου ήταν αδύνατο να κρύψω τη συγκίνησή μου. Έφυγα με την ευχή να ξυπνήσουν κάποτε οι συνειδήσεις των "κρατουντών την εξουσίαν" και να μην αφήσουν να χαθεί η ιστορική Σχολή. Θυμήθηκα τα λόγια του Μακρυγιάννη: «Χωρίς αρετή και πόνο εις την πατρίδα και πίστη εις την θρησκεία τους, έθνη δεν υπάρχουν».

ΣΤΟ ΜΙΚΡΟ ησυχαστήριο των Αγίων Αποστόλων, ο Αρχιμανδρίτης Αντίπας Νικηταράς μιλούσε για τη σημασία της Αποκάλυψης, για τη συ- θυσία του Ιησού και την αγάπη Του που αποτελούν το κύριο μήνυμα του ιερού βιβλίου. Η Πάτμος έχει μια ιστορία παράλληλη με εκείνη της Δήλου. Κατά παράξενη σύμπτωση η παράδοση θέλει τα δυο ιερά νησιά της Ελλάδας να έχουν αναδυθεί από τη θάλασσα. Τον προκάλεσα να μου πει ποιο πιστεύει ότι θα είναι το μέλλον της Πάτμου στην αυγή της τρίτης χιλιετίας. Υπάρχει σχέση ανάμεσα στο χτες και το σήμερα;

Τι ρόλο έχει να παίξει η Ορθοδοξία σε ένα κόσμο ολοένα και περισσότερο τεχνοκρατούμενο και υλιστικό;

«Η τεχνολογία είναι μέχρι ένα βαθμό θετική γιατί ανακουφίζει την ανθρώπινη ζωή» εξηγεί ο πατήρ Αντίπας. «Αλλά πρέπει ο άνθρωπος να βάλει κάποιο φρένο στην ασύδοτη τεχνολογική εξέλιξη πριν είναι αργά. Η Ορθοδοξία μπορεί να δώσει ελπίδα και νόημα σε μια ζωή που εκμηδενίζεται κάτω από την πίεση του υλισμού και της ματαιοδοξίας. Το μήνυμα της Αποκάλυψης είναι η αγάπη και η προστασία της Φύσης. Και η Πάτμος, η Κιβωτός της Αποκάλυψης, είναι σημαντική γιατί προσφέρει στον κόσμο το βίωμα της χριστιανικής ζωής, κάτι που όλοι έχουμε ανάγκη».

ΑΝΥΔΡΗ, ΠΕΤΡΩΔΗΣ, γεμάτη αγκάθια και έρπουσα βλάστηση, με τον άνεμο να τη δέρνει αλύπητα από παντού, η "μυστικοφύλαξ νήσος" δεν μοιάζει να έχει αλλάξει από τότε που ο Τζάνζης την περιέγραψε στον Αλέξιο Κομνηνό. Φαίνεται πως σε κάτι τέτοια μέρη, άγονα και τραχιά, φυτρώνουν οι πιο σπάνιοι καρποί του πνεύματος, εκείνοι των οποίων τη γλυκιά γεύση έχουμε ξεχάσει μέσα στο άγχος της καθημερινότητας. Καθώς το πλοίο απομακρύνεται από την Πάτμο, φέρνοντάς με πίσω στο σύγχρονο κόσμο κι όλα του τα προβλήματα, το ασκητικό νησί του Αιγαίου φαίνεται στα μάτια μου σαν ο πιο εύφορος τόπος της Οικουμένης.

Κείμενο: Γιώργος Ζαρκαδάκης

Φωτογραφίες: Πλατώ / Ανδρέας Σμαραγδής / Γιάννης Στεργίου

Περιοδικό: Γαιόραμα