Παραδοσιακοί χοροί, τραγούδια, μουσικά όργανα
και ενδυμασία της Πάτμου Δωδεκανήσου
Μιχάλης Μικιόζος & Αντώνης Παπαγεωργίου
1. Περίληψη
Σκοπός της εργασίας μας αυτής είναι η καταγραφή στοιχείων που αφορούν στο χορό, το τραγούδι, τα μουσικά όργανα και την φορεσιά-κοσμήματα της Πάτμου. "Ιερουσαλήμ του Αιγαίου" αποκαλείται η Πάτμος ή Πάτνος, όπως αλλιώς αναφέρεται σ’ επιγραφή του 5ου αιώνα. Εδώ εξορίστηκε το 95-97 μ.Χ. ο Απόστολος Ιωάννης. Στη διάρκεια της παραμονής του στο νησί είδε το,όραμα της Αποκαλύψεως. Ως προς την συλλογή των στοιχείων ακολουθήθηκε η εθνογραφική μέθοδος (επιτόπια έρευνα). Αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης ερευνητικής εργασίας των
Δωδεκανήσων. Οι χοροί, τα τραγούδια, τα μουσικά όργανα και οι τοπικές ενδυμασίες περικλείουν όχι μόνο μια παράδοση γενεών, αλλά ολόκληρη την ιστορική ενότητα που δημιούργησε ο λαός της
από την αρχαιότητα ως σήμερα. Γνωρίζοντας οι Πάτμιοι τη σημασία της ελληνικής παράδοσης, των ηθών και των εθίμων, προσπάθησαν να κρατήσουν τη λαογραφία τους και τους παραδοσιακούς λαϊκούς χορούς, μέσα στους αιώνες. Συμπερασματικά προτείνεται η παράδοσή μας να μείνει ζωντανή και αλώβητη από τις ξένες επιρροές και αυτό να γίνει συνείδηση σ’ όλο τον ελληνικό λαό.
2. Εισαγωγή
Η Πάτμος βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του Αιγαίου πελάγους. Στα βόρεια της βρίσκεται η Ικαρία, βορειοανατολικά η Σάμος, δυτικά οι Κυκλάδες και νότια η Λέρος. Εχει έκταση 34 τ. χλμ., μήκος 12,5 χλμ., περίμετρο 63 χλμ., πληθυσμό 2.715 κατοίκους και απέχει από τον Πειραιά 163 ναυτικά μίλια. Το νησί αποτελεί για ιστορικούς λόγους δήμο, όπου υπάγονται και τα γειτονικά νησάκια Αρκοί και Μάραθος. Οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού θεωρείται ότι ήταν οι Δωριείς και μεταγενέστερα οι Ιωνες. Κατά τον 6ο-4ο αιώνα π.Χ. ακμάζει το Καστέλλι, η αρχαία ακρόπολη του νησιού (πάνω από τη σημερινή Σκάλα). Προστάτιδα θεά του νησιού θεωρείται ότι ήταν η Αρτεμις και πιθανόν να είχε υψωθεί ναός της στην περίοπτη θέση όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή του Αγίου Ιωάννου. Κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αν και βρισκόταν στο θαλάσσιο δρόμο που οδηγούσε από τη Ρώμη στην Εφεσο είχε καθιερωθεί ως τόπος εξορίας. Εκεί εξορίστηκε και ο Ιωάννης ο Θεολόγος, θύμα των διωγμών που εξαπέλυσε ο Δομιτιανός εναντίον των Χριστιανών. Στον τόπο αυτό της εξορίας του συνέγραψε την Αποκάλυψη. Μετά το τέλος των διωγμών, τον 4ο αιώνα γίνεται τόπος προσκυνήματος. Ομως τον 7ο αιώνα ερημώνεται καθώς το Αιγαίο λυμαίνονται Αραβες πειρατές. Το ξεκίνημα της ακμής του νησιού τοποθετείται τον 11ο αιώνα με την άφιξη του οσίου Χριστόδουλου και την ίδρυση από εκείνον της Μονής του Αγίου Ιωάννου. Σταδιακά ξεκίνησε και η ίδρυση του οικισμού γύρω από το μοναστήρι. Το 1523 ξεκίνησε η τουρκική κατοχή του νησιού που όμως συμμετείχε και αυτό στην επανάσταση του 1821. Από την Πάτμο ήταν ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ένας από τους τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας κι ένας από τους θερμότερους αποστόλους για τη διάδοση των αρχών της. Στη συνέχεια αποτέλεσε μαζί με τα υπόλοιπα νησιά των Δωδεκανήσων τμήμα της ελληνικής πολιτείας, όμως το 1830 αποδόθηκαν μαζί με τη Σάμο και πάλι στους Τούρκους ως αντάλλαγμα για την παραχώρηση της Εύβοιας στην Ελλάδα. Το χαρακτηριστικό όμως της Πάτμου για όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, σύμφωνα με μαρτυρίες περιηγητών, ήταν πως δεν κατοικήθηκε ποτέ από Τούρκους! Την τουρκική κατοχή διαδέχθηκε το 1912 η ιταλική, που οριστικοποιήθηκε το 1923. Το
Σεπτέμβριο του 1943, μετά τη συντριβή των Ιταλών, τα Δωδεκάνησα περιήλθαν στη Γερμανία ως τις 5 Μαΐου 1945. Μετά τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας πέρασαν στην αγγλική διοίκηση έως Τις 31 Μαρτίου 1947 και στις 7 Μαρτίου 1948 ενσωματώθηκαν πλήρως με την Ελλάδα. Οικισμοί του νησιού: Η Πάτμος δεν διαθέτει μεγάλο αριθμό οικισμών. Η πρωτεύουσά της, η Χώρα, σε απόσταση 3 χλμ. από το λιμάνι, απλώνεται γύρω από το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου με τα κάτασπρα σπίτια και τα στενά δρομάκια της. Η Σκάλα αποτελεί τον πρώτο σε
πληθυσμό οικισμό, με έντονη νυχτερινή ζωή κατά τους θερινούς μήνες. Είναι το μοναδικό λιμάνι της Πάτμου και από το 1600 ξεκίνησε η σταδιακή ανάπτυξη και καθιέρωσή του ως εμπορικού και ναυτιλιακού κέντρου. 11χλμ. βόρεια από τη Χώρα βρίσκεται ο Κάμπος, ο τρίτος σε πληθυσμό οικισμός και ο πιο εύφορος. Τέλος ο Γροίκος, τοποθετημένος 5 χλμ. νοτιοανατολικά της Χώρας είναι παραθαλάσσιος και γραφικότατος. Εντυπωσιακή είναι η κατά καιρούς σύνθεση του πληθυσμού. Στα 1655 ο Thevenot αναφέρει ότι είχε 3.000 κατοίκους. Ο Τournefort στα 1699 υπολογίζει ότι σε κάθε άνδρα αντιστοιχούσαν 25 γυναίκες και ο γερμανός Frieseman ότι το 1787 υπήρχαν στο νησί 300 άνδρες και 6.000 γυναίκες!
3. Οι χοροί
Οι χοροί που χορεύονται σήμερα στην Πάτμο είναι: Ο Σι(γ)ανός, η Σούστα, ο Συρτός, ο Καλαματιανός, ο Λέρικος, ο Παληός Ικαριώτικος, το Λυροτσάμπουνο και ο Ροδίτικος Πηδηχτός.
3.1. Ο Σι(γ)ανός (χορός του γάμου)
Είναι ο αντιπροσωπευτικός χορός της Πάτμου. Ο χρόνος του χορού είναι σε μέτρο ½, χορεύεται αργά και ήρεμα με ένα βήμα μπρος κι ένα πίσω, θυμίζει πολύ τον ροδίτικο Κάτω Χορό, όπως και την μεγαρίτικη Τράτα.
3.2. Η Σούστα
Ο μουσικός ρυθμός της Σούστας είναι σε 2/4, είναι γοργός και πεταχτός. Χορεύεται με σταυρωτό πιάσιμο, είναι ιδιαίτερα ζωηρή και γρήγορη. Ο κάβος είναι άντρας. Ο χορός αποτελείται από έξι βήματα τα οποία εκτελούνται με ισόχρονο κανονικό ρυθμό.
3.3. Ο Συρτός
Είναι σε δίσημο ρυθμό 2/4 και χορεύεται με τα ίδια βήματα του Συρτού των άλλων νησιών της Δωδεκανήσου.
3.4. Ο Καλαματιανός
Ο Καλαματιανός είναι ο πιο γνωστός παραδοσιακός χορός, που χορεύεται σ’ ολόκληρη την Ελλάδα απ’ όλους τους Ελληνες, με μικρές παραλλαγές στις διάφορες περιοχές. Τα βασικά βήματα είναι 12 και χορεύονται συγχρόνως απ’ όλους τους χορευτές. Μόνον ο πρώτος χορευτής κάνει πολλές παραλλαγές (φιγούρες).
3.5. Ο Λέρικος
Ο χορός αρχίζει αργά και σταδιακά επιταχύνεται. Χορεύεται σε ανοικτό κύκλο με τα χέρια κρατημένα σταυρωτά. Στον κάβο μπορούσε να πιαστεί είτε άντρας είτε γυναίκα. Ιδιαιτερότητα παρουσιάζει η λαβή του πρώτου με τον δεύτερο.
3.6. Ο Παληός Ικαριώτικος
Η φόρμα του "παληού" Ικαριώτικου χορού αποτελείται δομικά από τρεις βασικές χορευτικές φράσεις. Οι δύο πρώτες χαρακτηρίζονται από λαβή σταυρωτή, σουστάρισμα και ήρεμη σχετική κίνηση, ενώ η Τρίτη αποτελεί μετασχηματισμένη μορφή της δεύτερης με λαβή από τους ώμους, εντονότερη και πιο πηδηχτή κίνηση και είναι αυτούσια η μορφή του Ικαριώτικου χορού. Η ανάλυση κατέδειξε πως και τα δύο χορογραφικά μοτίβα δομούνται στη βάση του χορού στα τρία και προσιδιάζουν με το χορογραφικό μοτίβο της δωδεκανησιακής Σούστας.
3.7. Το Λυροτσάμπουνο
Είναι ένα είδος Σούστας αργής, με αργά βήματα όπου ο πρωτοχορευτής με αυτοσχεδιασμούς επιδεικνύει την τέχνη του και τη χορευτική του ικανότητα.
3.8. Ο Ροδίτικος
Στη Ρόδο αυτός ο χορός λέγεται Κρητικός. Χορεύεται όπως και ο Συρτός Κρήτης (Χανιώτικος), πιο πηδηχτά όμως, με μικρές διαφορές και με άλλη συγκεκριμένη μελωδία. Χορεύεται σε ρυθμό 7/8, έχει μέτρο δίσημο και 12 βήματα που ολοκληρώνονται σε 4 μουσικά μέτρα. Ο χορός έχει διαδοθεί στα χορευτικά συγκροτήματα όλης της Ελλάδας με το όνομα Ροδίτικος Πηδηχτός.
Εκτός των παραπάνω χορών στην Πάτμο χορεύονται κι άλλοι χοροί. Τέτοιοι είναι: ο Μεμέτης (Καρσιλαμάς), Τα Δύο, η Σίρμπα (παραλλαγή Σέρβικου), ο Τούρκικος (Ζεϊμπέκικο) κ.α.
4. Τραγούδια
Ο ελβετός νεοελληνιστής, φιλόλογος και μουσικολόγος Samuel Baud-Bovy αγάπησε και λάτρεψε την Ελλάδα μα πιο πολύ τα σκλαβωμένα παιδιά της, τα μαρτυρικά Δωδεκάνησα. Τρία ταξίδια
έκαμε ο αγνός αυτός φιλέλληνας στα Δωδεκάνησα (1930, 1931 και 1933). Τα ταξίδια του αυτά είχαν σαν αποτέλεσμα να συγκεντρώσει πλούσιο μουσικόλαογραφικό υλικό, που το εξέδωσε σε δύο τόμους το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο, τον 1ο στα 1935 με τραγούδια της Ρόδου, της Χάλκης, της Τήλου, της Σύμης και του Καστελόριζου και τον 2ο στα 1938 με τραγούδια της Πάτμου, Κω, Νισύρου, Καρπάθου, Κάσου, Λέρου, Καλύμνου και Αστυπάλαιας. Η συλλογή του, που την ονόμασε "Τραγούδια των Δωδεκανήσων", περιλαμβάνει το δωδεκανησιακό τραγούδι που αναφέρεται σ’ όλες τις εκδηλώσεις του λαού μας. Τραγούδια του γάμου, νανουρίσματα, της κούνιας, του κουκουμά, μοιρολόγια, καλημερίστικα, θρησκευτικά, κάλαντα, μαντινάδες, χορευτικά, σατιρικά, τραγούδια του χερόμυλου, πολύστιχα κ.α. θα βρει κανείς στο θαυμάσιο έργο του Baud-Bovy. Το έργο του αυτό είναι μία σοβαρότατη μουσική εργασία, η πρώτη που έγινε στην Ελλάδα με τόση έκταση και με τέτοια γνώση του θέματος. Γιατί κατέγραψε το δωδεκανησιακό τραγούδι τον καιρό που έπρεπε και το διέσωσε. Ο ίδιος ο Baud-Bovy χαρακτηρίζει τα τραγούδια των νησιών μας σαν "τα πιο ευγενικά και γνήσια τραγούδια όλης της Ελλάδος". Ατέλειωτες είναι οι πατινιώτικες στιχουργικές ερωτικές μαντινάδες, γεμάτες ευπρέπεια, χάρη και όρκους για αιώνια αγάπη. Υμνο μουσικό για τους Πάτμιους αποτελεί ο Σιανός χορός του γάμου, σκοπός σε ήχο πλάγιο του τετάρτου και σε ρυθμό αργού συρτού χορού. Ω σιανέ μου ποταμέ και ταπεινή μου βρύση κατέβασε το κρύο νερό να πιει το κυπαρίσσι...
Στον ίδιο ήχο ανήκει και το τραγούδι του Αη-Γιάννη του Θεολόγου. Τα νανουρίσματα που τραγουδά η μάνα στο μωρό της είναι πηγαία και γεμάτα στοργή. Τα ταχταρίσματα που τραγουδά ρυθμικά στο παιδί της, είναι το κορύφωμα της αγάπης, τα παινέματα της νύφης, του γαμπρού, του κουμπάρου, τα σατυρικά κ.α. Σημαντικότερη από τις συλλογές δημοτικών τραγουδιών της
Πάτμου είναι του Γεράσιμου Σμυρνάκη "Δημώδη πατμιακά άσματα (εκ των καταλοίπων)" στη Δωδεκανησιακή Επιθεώρηση, 1947. 1900 χρόνια από τη συγγραφή της "Αποκάλυψης" από τον Αη-Γιάννη το Θεολόγο στην ιερή Πάτμο, το Πολιτιστικό Ιδρυμα Δωδεκανήσου επέλεξε σαν τρόπο συμμετοχής του στις εκδηλώσεις
την καταγραφή και ηχογράφηση των τραγουδιών και σκοπών του νησιού. Η προσπάθεια αυτή συμβάλλει στη διάσωση και διάδοση της πατινιώτικης μουσικής παράδοσης, αλλά και γενικότερα της δωδεκανησιακής. Για πρώτη φορά άλλωστε συγκεντρώνονται στο σύνολό τους σε μία δισκογραφική παρουσίαση τραγούδια της Πάτμου με τοπικά όργανα και τις τοπικές φωνές. Η ζωντανή ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στην Πάτμο, το Μάιο του 1995 με τη φιλική συμμετοχή των μουσικών: Β. Γραμματικού, Γ. Γραμματικού, Μ. Γραμματικού, Γ. Γρύλλη, Σ. Γρύλλη, Σ. Γρύλλη, Γ. Καμίτση και Λ. Καμίτση. Στο μουσικό σταυροδρόμι μεταξύ Μικράς Ασίας, Κρήτης, Κυκλάδων, η μουσική της Πάτμου κατορθώνει και διατηρεί τον δωδεκανησιακό της χαρακτήρα. Συρτά, Σούστες, Καλαματιανά, Καρσιλαμάδες συνθέτουν την πατινιώτικη μουσική παράδοση.
5. Μουσικά όργανα
Ας περάσουμε τώρα στα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται σήμερα στην Πάτμο. Αυτά είναι το βιολί, το σαντούρι, το λαούτο και η τσαμπούνα. Το βιολί είναι το κυρίαρχο όργανο των νησιωτικών και δωδεκανησιακών χορών και αποτελεί εξέλιξη της παραδοσιακής λύρας, γιατί προσφέρει πολύ μεγαλύτερες τεχνικές δυνατότητες. Το πέρασμα όμως από τη λύρα στο βιολί δημιουργεί αρκετή αλλοίωση στον αυστηρό χαρακτήρα της γνήσιας παραδοσιακής μουσικής. Το σαντούρι, όργανο φερμένο από την Ανατολή χρησιμοποιείται κατά κόρον στις δωδεκανησιακές μελωδίες. Είναι όργανο που κυριαρχούσε στους χορούς και τα τραγούδια των Μικρασιατών. Και περνάμε στο κατεξοχήν όργανο συνοδείας που είναι το λαούτο. Το βιολί, το σαντούρι και τα άλλα
όργανα ακούγονται φτωχά αν δεν στηρίζονται από ένα καλό λαούτο. Και τέλος περνάμε στην τσαμπούνα, το μουσικό όργανο του Πάτμιου τσοπάνου, το οποίο φτιάχνουν οι ίδιοι ή άλλοι τους οποίους έχουν εκπαιδεύσει.
6. Ενδυμασία
6.1. Η γυναικεία φορεσιά και τα κοσμήματά της
Μια από τις πιο ιδιόρρυθμες δωδεκανησιακές φορεσιές είναι της Πάτμου, που δεν φοριέται πια αφού έχει εκλείψει από χρόνια. Η φορεσιά της Πάτμου όπως την περιγράφει η Αθηνά Ταρσούλη, αποτελούνταν από μια εσωτερική μεταξωτή μπλούζα μπρουζουκένια με φαρδιές μανίκες, που τη στόλιζε χρυσός ζερβές. Πάνω από τη μπλούζα ένα μακρύ και φαρδύ μεταξωτό φουστάνι με
κρόσσια ή σκέτο με μια χρυσή ζώνη. Από πάνω χρυσοκέντητο ζιπούνι μεταξωτό ή βελουδένιο ή χρυσοκέντητη πόλκα. Στο κεφάλι κρατούσαν το πόσι, ένα όρθιο υπερύψηλο καπέλο τυλιγμένο με ύφασμα άσπρο μεταξωτό και στολισμένο με μεταξωτή κορδέλα κρεμαστή, την ουρά. Η γυναικεία φορεσιά συνοδευόταν από πολλά και μεγάλης αξίας κοσμήματα. Οι καμπάνες (σκουλαρίκια), οι σλόποι και τα συχαντρίκια, σειρές πλεχτό μαργαριτάρι του λαιμού, ή κανέτα με τις χρυσές φούσκες, τα ολόχρυσα αλυσίδια απ’ όπου κρέμονταν διαμαντικά, καραβάκια και δικέφαλοι αετοί, την άλυσο που έφτανε κάτω από τη μέση και κατέληγε σε μεγάλο σταυρό. Ανάλογα με το μέγεθος και την αξία τους αποτελούσαν στοιχείο κοινωνικής θέσης και προβολής. Αλλά και στο θησαυροφυλάκιο της Μονής υπάρχουν κάθε λογής ακριβά κοσμήματα και κυρίως χρυσά καραβάκια με σμάλτο και μαργαριτάρι αφιερωμένα στον Αγιο.
6.2. Η ανδρική φορεσιά
Αυτή έχει καταργηθεί από χρόνια. Παλαιότερα φορούσαν τη γνωστή νησιώτικη βράκα (σαλβάρι) χρώματος μαύρου. Κατάσαρκα φοριόταν η μάλλινη κλειστή φανέλα, απ' έξω το πουκάμισο, ζωνάρι, γιλέκο. Στα πόδια κάλτσες μαύρες μακριές και παπούτσια μαύρα. Στο κεφάλι φορούσαν φέσι, με μεταξωτή φούντα.
7. Συμπέρασμα, σχόλιο για το χορό
Ο χορός σήμερα, όπως και παλιότερα, αποτελεί τρόπο έκφρασης των συναισθημάτων και της ψυχής του ατόμου. Το άτομο μέσα από το χορό εκφράζει τη χαρά και τη λύπη του γενικά, το πώς αισθάνεται τη συγκεκριμένη στιγμή που χορεύει. Εκτός όμως από αυτό, ο χορός υποδηλώνει την ταυτότητα του ατόμου, του υπενθυμίζει συνεχώς την καταγωγή του και τις ρίζες του. Γι’ αυτό
πρέπει να διατηρήσουμε ατόφιο το χορό που σχετίζεται με έναν συγκεκριμένο τόπο, δηλαδή, τον τοπικό χορό. Είναι λάθος το να προσπαθούμε να προσθέσουμε στοιχεία στους ήδη υπάρχοντες χορούς, να παραμορφώνουμε τις κινήσεις για να τους κάνουμε πιο εντυπωσιακούς και να εφευρίσκουμε νέες φιγούρες άσχετες με το τοπικό ιδίωμα. Ο τοπικός χορός πρέπει να παραμείνει όπως είναι, χωρίς την πρόσθεση ή την αφαίρεση στοιχείων, για να διατηρήσει την ταυτότητά του και για να επιτελεί το πραγματικό του έργο, που είναι εκτός από τη διασκέδαση του ατόμου, η συνεχής υπενθύμιση της κοινωνικής του καταγωγής.
8. Eυχαριστίες
Θα θέλαμε εδώ να ευχαριστήσουμε όλους όσοι προσέφεραν τη βοήθειά τους έμμεσα ή άμεσα γι’ αυτή την έρευνα, αλλά θα ήταν αδύνατον να τους αναφέρουμε εδώ αναλυτικά. Εχουμε υποχρέωση να ευχαριστήσουμε τον Δήμαρχο Πάτμου κ. Ματθαίο Μελιανό. Ενα μεγάλο ευχαριστώ στο χοροδιδάσκαλο του "Συλλόγου προστασίας και προβολής νήσου Πάτμου" κ. Χριστόδουλο Φέγγαρο που φρόντισε με αγάπη να μας βοηθήσει γι’ αυτή την μελέτη σαν να επρόκειτο για δική του. Ο κ. Φέγγαρος συνέβαλε στη διασταύρωση των πηγών μας.9. Βιβλιογραφία
Baud-Bovy, Samuel: Chansons du Dodecanèse, Tome 1. Athènes, Sideris, 1935, 391 p.
Baud-Bovy, Samuel: Τραγούδια των Δωδεκανήσων, Τόμος 2. Αθήνα, Σιδέρης, 1938, σ. 447.
Βιρβίλλης, Ζήσιμος: "Παιδικά (Λαογραφικά της Πάτμου)", Δωδεκανησιακόν Αρχείον 1 (1956-57), σελ. 298-304.
Dawkins, R.M.: Forty-five stοries from the Dodecanese. Cambridge, University Press, 1950.
Μακρής, Μανώλης: Δωδεκανησιακά δημοτικά τραγούδια. Ρόδος, Πρίσμα, 1935, 351 σελ.
Pάφτης, Αλκης: Ο κόσμος του ελληνικού χορού. Αθήνα, Πολύτυπο, 1985, 244 σελ.
Ράφτης, Αλκης: Χορός, πολιτισμός και κοινωνία. Αθήνα, Θέατρο "Δόρα Στράτου", 1992, 167 σελ.
Ράφτης, Αλκης: Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού χορού. Αθήνα, Θέατρο Ελληνικών Χορών "Δόρα Στράτου",1995.
Σμυρνάκης, Γεράσιμος: "Ο γάμος εις την Πάτμον", Δωδεκανησιακή Eπιθεώρηση 8, 311-313. Αθήνα, 1947.
Σμυρνάκης, Γεράσιμος: "Δημώδη πατμιακά άσματα (εκ την καταλοίπων)", Δωδεκανησιακή Eπιθεώρηση 1 (1947), σελ.26-29, 64-68.
Ταρσούλη, Αθηνά: Δωδεκάνησα. Τόμος 2. Αθήνα, Σκαζίκης, 1948.
και ενδυμασία της Πάτμου Δωδεκανήσου
Μιχάλης Μικιόζος & Αντώνης Παπαγεωργίου
1. Περίληψη
Σκοπός της εργασίας μας αυτής είναι η καταγραφή στοιχείων που αφορούν στο χορό, το τραγούδι, τα μουσικά όργανα και την φορεσιά-κοσμήματα της Πάτμου. "Ιερουσαλήμ του Αιγαίου" αποκαλείται η Πάτμος ή Πάτνος, όπως αλλιώς αναφέρεται σ’ επιγραφή του 5ου αιώνα. Εδώ εξορίστηκε το 95-97 μ.Χ. ο Απόστολος Ιωάννης. Στη διάρκεια της παραμονής του στο νησί είδε το,όραμα της Αποκαλύψεως. Ως προς την συλλογή των στοιχείων ακολουθήθηκε η εθνογραφική μέθοδος (επιτόπια έρευνα). Αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης ερευνητικής εργασίας των
Δωδεκανήσων. Οι χοροί, τα τραγούδια, τα μουσικά όργανα και οι τοπικές ενδυμασίες περικλείουν όχι μόνο μια παράδοση γενεών, αλλά ολόκληρη την ιστορική ενότητα που δημιούργησε ο λαός της
από την αρχαιότητα ως σήμερα. Γνωρίζοντας οι Πάτμιοι τη σημασία της ελληνικής παράδοσης, των ηθών και των εθίμων, προσπάθησαν να κρατήσουν τη λαογραφία τους και τους παραδοσιακούς λαϊκούς χορούς, μέσα στους αιώνες. Συμπερασματικά προτείνεται η παράδοσή μας να μείνει ζωντανή και αλώβητη από τις ξένες επιρροές και αυτό να γίνει συνείδηση σ’ όλο τον ελληνικό λαό.
2. Εισαγωγή
Η Πάτμος βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλευρά του Αιγαίου πελάγους. Στα βόρεια της βρίσκεται η Ικαρία, βορειοανατολικά η Σάμος, δυτικά οι Κυκλάδες και νότια η Λέρος. Εχει έκταση 34 τ. χλμ., μήκος 12,5 χλμ., περίμετρο 63 χλμ., πληθυσμό 2.715 κατοίκους και απέχει από τον Πειραιά 163 ναυτικά μίλια. Το νησί αποτελεί για ιστορικούς λόγους δήμο, όπου υπάγονται και τα γειτονικά νησάκια Αρκοί και Μάραθος. Οι πρώτοι κάτοικοι του νησιού θεωρείται ότι ήταν οι Δωριείς και μεταγενέστερα οι Ιωνες. Κατά τον 6ο-4ο αιώνα π.Χ. ακμάζει το Καστέλλι, η αρχαία ακρόπολη του νησιού (πάνω από τη σημερινή Σκάλα). Προστάτιδα θεά του νησιού θεωρείται ότι ήταν η Αρτεμις και πιθανόν να είχε υψωθεί ναός της στην περίοπτη θέση όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή του Αγίου Ιωάννου. Κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αν και βρισκόταν στο θαλάσσιο δρόμο που οδηγούσε από τη Ρώμη στην Εφεσο είχε καθιερωθεί ως τόπος εξορίας. Εκεί εξορίστηκε και ο Ιωάννης ο Θεολόγος, θύμα των διωγμών που εξαπέλυσε ο Δομιτιανός εναντίον των Χριστιανών. Στον τόπο αυτό της εξορίας του συνέγραψε την Αποκάλυψη. Μετά το τέλος των διωγμών, τον 4ο αιώνα γίνεται τόπος προσκυνήματος. Ομως τον 7ο αιώνα ερημώνεται καθώς το Αιγαίο λυμαίνονται Αραβες πειρατές. Το ξεκίνημα της ακμής του νησιού τοποθετείται τον 11ο αιώνα με την άφιξη του οσίου Χριστόδουλου και την ίδρυση από εκείνον της Μονής του Αγίου Ιωάννου. Σταδιακά ξεκίνησε και η ίδρυση του οικισμού γύρω από το μοναστήρι. Το 1523 ξεκίνησε η τουρκική κατοχή του νησιού που όμως συμμετείχε και αυτό στην επανάσταση του 1821. Από την Πάτμο ήταν ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ένας από τους τρεις ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας κι ένας από τους θερμότερους αποστόλους για τη διάδοση των αρχών της. Στη συνέχεια αποτέλεσε μαζί με τα υπόλοιπα νησιά των Δωδεκανήσων τμήμα της ελληνικής πολιτείας, όμως το 1830 αποδόθηκαν μαζί με τη Σάμο και πάλι στους Τούρκους ως αντάλλαγμα για την παραχώρηση της Εύβοιας στην Ελλάδα. Το χαρακτηριστικό όμως της Πάτμου για όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, σύμφωνα με μαρτυρίες περιηγητών, ήταν πως δεν κατοικήθηκε ποτέ από Τούρκους! Την τουρκική κατοχή διαδέχθηκε το 1912 η ιταλική, που οριστικοποιήθηκε το 1923. Το
Σεπτέμβριο του 1943, μετά τη συντριβή των Ιταλών, τα Δωδεκάνησα περιήλθαν στη Γερμανία ως τις 5 Μαΐου 1945. Μετά τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας πέρασαν στην αγγλική διοίκηση έως Τις 31 Μαρτίου 1947 και στις 7 Μαρτίου 1948 ενσωματώθηκαν πλήρως με την Ελλάδα. Οικισμοί του νησιού: Η Πάτμος δεν διαθέτει μεγάλο αριθμό οικισμών. Η πρωτεύουσά της, η Χώρα, σε απόσταση 3 χλμ. από το λιμάνι, απλώνεται γύρω από το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου με τα κάτασπρα σπίτια και τα στενά δρομάκια της. Η Σκάλα αποτελεί τον πρώτο σε
πληθυσμό οικισμό, με έντονη νυχτερινή ζωή κατά τους θερινούς μήνες. Είναι το μοναδικό λιμάνι της Πάτμου και από το 1600 ξεκίνησε η σταδιακή ανάπτυξη και καθιέρωσή του ως εμπορικού και ναυτιλιακού κέντρου. 11χλμ. βόρεια από τη Χώρα βρίσκεται ο Κάμπος, ο τρίτος σε πληθυσμό οικισμός και ο πιο εύφορος. Τέλος ο Γροίκος, τοποθετημένος 5 χλμ. νοτιοανατολικά της Χώρας είναι παραθαλάσσιος και γραφικότατος. Εντυπωσιακή είναι η κατά καιρούς σύνθεση του πληθυσμού. Στα 1655 ο Thevenot αναφέρει ότι είχε 3.000 κατοίκους. Ο Τournefort στα 1699 υπολογίζει ότι σε κάθε άνδρα αντιστοιχούσαν 25 γυναίκες και ο γερμανός Frieseman ότι το 1787 υπήρχαν στο νησί 300 άνδρες και 6.000 γυναίκες!
3. Οι χοροί
Οι χοροί που χορεύονται σήμερα στην Πάτμο είναι: Ο Σι(γ)ανός, η Σούστα, ο Συρτός, ο Καλαματιανός, ο Λέρικος, ο Παληός Ικαριώτικος, το Λυροτσάμπουνο και ο Ροδίτικος Πηδηχτός.
3.1. Ο Σι(γ)ανός (χορός του γάμου)
Είναι ο αντιπροσωπευτικός χορός της Πάτμου. Ο χρόνος του χορού είναι σε μέτρο ½, χορεύεται αργά και ήρεμα με ένα βήμα μπρος κι ένα πίσω, θυμίζει πολύ τον ροδίτικο Κάτω Χορό, όπως και την μεγαρίτικη Τράτα.
3.2. Η Σούστα
Ο μουσικός ρυθμός της Σούστας είναι σε 2/4, είναι γοργός και πεταχτός. Χορεύεται με σταυρωτό πιάσιμο, είναι ιδιαίτερα ζωηρή και γρήγορη. Ο κάβος είναι άντρας. Ο χορός αποτελείται από έξι βήματα τα οποία εκτελούνται με ισόχρονο κανονικό ρυθμό.
3.3. Ο Συρτός
Είναι σε δίσημο ρυθμό 2/4 και χορεύεται με τα ίδια βήματα του Συρτού των άλλων νησιών της Δωδεκανήσου.
3.4. Ο Καλαματιανός
Ο Καλαματιανός είναι ο πιο γνωστός παραδοσιακός χορός, που χορεύεται σ’ ολόκληρη την Ελλάδα απ’ όλους τους Ελληνες, με μικρές παραλλαγές στις διάφορες περιοχές. Τα βασικά βήματα είναι 12 και χορεύονται συγχρόνως απ’ όλους τους χορευτές. Μόνον ο πρώτος χορευτής κάνει πολλές παραλλαγές (φιγούρες).
3.5. Ο Λέρικος
Ο χορός αρχίζει αργά και σταδιακά επιταχύνεται. Χορεύεται σε ανοικτό κύκλο με τα χέρια κρατημένα σταυρωτά. Στον κάβο μπορούσε να πιαστεί είτε άντρας είτε γυναίκα. Ιδιαιτερότητα παρουσιάζει η λαβή του πρώτου με τον δεύτερο.
3.6. Ο Παληός Ικαριώτικος
Η φόρμα του "παληού" Ικαριώτικου χορού αποτελείται δομικά από τρεις βασικές χορευτικές φράσεις. Οι δύο πρώτες χαρακτηρίζονται από λαβή σταυρωτή, σουστάρισμα και ήρεμη σχετική κίνηση, ενώ η Τρίτη αποτελεί μετασχηματισμένη μορφή της δεύτερης με λαβή από τους ώμους, εντονότερη και πιο πηδηχτή κίνηση και είναι αυτούσια η μορφή του Ικαριώτικου χορού. Η ανάλυση κατέδειξε πως και τα δύο χορογραφικά μοτίβα δομούνται στη βάση του χορού στα τρία και προσιδιάζουν με το χορογραφικό μοτίβο της δωδεκανησιακής Σούστας.
3.7. Το Λυροτσάμπουνο
Είναι ένα είδος Σούστας αργής, με αργά βήματα όπου ο πρωτοχορευτής με αυτοσχεδιασμούς επιδεικνύει την τέχνη του και τη χορευτική του ικανότητα.
3.8. Ο Ροδίτικος
Στη Ρόδο αυτός ο χορός λέγεται Κρητικός. Χορεύεται όπως και ο Συρτός Κρήτης (Χανιώτικος), πιο πηδηχτά όμως, με μικρές διαφορές και με άλλη συγκεκριμένη μελωδία. Χορεύεται σε ρυθμό 7/8, έχει μέτρο δίσημο και 12 βήματα που ολοκληρώνονται σε 4 μουσικά μέτρα. Ο χορός έχει διαδοθεί στα χορευτικά συγκροτήματα όλης της Ελλάδας με το όνομα Ροδίτικος Πηδηχτός.
Εκτός των παραπάνω χορών στην Πάτμο χορεύονται κι άλλοι χοροί. Τέτοιοι είναι: ο Μεμέτης (Καρσιλαμάς), Τα Δύο, η Σίρμπα (παραλλαγή Σέρβικου), ο Τούρκικος (Ζεϊμπέκικο) κ.α.
4. Τραγούδια
Ο ελβετός νεοελληνιστής, φιλόλογος και μουσικολόγος Samuel Baud-Bovy αγάπησε και λάτρεψε την Ελλάδα μα πιο πολύ τα σκλαβωμένα παιδιά της, τα μαρτυρικά Δωδεκάνησα. Τρία ταξίδια
έκαμε ο αγνός αυτός φιλέλληνας στα Δωδεκάνησα (1930, 1931 και 1933). Τα ταξίδια του αυτά είχαν σαν αποτέλεσμα να συγκεντρώσει πλούσιο μουσικόλαογραφικό υλικό, που το εξέδωσε σε δύο τόμους το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο, τον 1ο στα 1935 με τραγούδια της Ρόδου, της Χάλκης, της Τήλου, της Σύμης και του Καστελόριζου και τον 2ο στα 1938 με τραγούδια της Πάτμου, Κω, Νισύρου, Καρπάθου, Κάσου, Λέρου, Καλύμνου και Αστυπάλαιας. Η συλλογή του, που την ονόμασε "Τραγούδια των Δωδεκανήσων", περιλαμβάνει το δωδεκανησιακό τραγούδι που αναφέρεται σ’ όλες τις εκδηλώσεις του λαού μας. Τραγούδια του γάμου, νανουρίσματα, της κούνιας, του κουκουμά, μοιρολόγια, καλημερίστικα, θρησκευτικά, κάλαντα, μαντινάδες, χορευτικά, σατιρικά, τραγούδια του χερόμυλου, πολύστιχα κ.α. θα βρει κανείς στο θαυμάσιο έργο του Baud-Bovy. Το έργο του αυτό είναι μία σοβαρότατη μουσική εργασία, η πρώτη που έγινε στην Ελλάδα με τόση έκταση και με τέτοια γνώση του θέματος. Γιατί κατέγραψε το δωδεκανησιακό τραγούδι τον καιρό που έπρεπε και το διέσωσε. Ο ίδιος ο Baud-Bovy χαρακτηρίζει τα τραγούδια των νησιών μας σαν "τα πιο ευγενικά και γνήσια τραγούδια όλης της Ελλάδος". Ατέλειωτες είναι οι πατινιώτικες στιχουργικές ερωτικές μαντινάδες, γεμάτες ευπρέπεια, χάρη και όρκους για αιώνια αγάπη. Υμνο μουσικό για τους Πάτμιους αποτελεί ο Σιανός χορός του γάμου, σκοπός σε ήχο πλάγιο του τετάρτου και σε ρυθμό αργού συρτού χορού. Ω σιανέ μου ποταμέ και ταπεινή μου βρύση κατέβασε το κρύο νερό να πιει το κυπαρίσσι...
Στον ίδιο ήχο ανήκει και το τραγούδι του Αη-Γιάννη του Θεολόγου. Τα νανουρίσματα που τραγουδά η μάνα στο μωρό της είναι πηγαία και γεμάτα στοργή. Τα ταχταρίσματα που τραγουδά ρυθμικά στο παιδί της, είναι το κορύφωμα της αγάπης, τα παινέματα της νύφης, του γαμπρού, του κουμπάρου, τα σατυρικά κ.α. Σημαντικότερη από τις συλλογές δημοτικών τραγουδιών της
Πάτμου είναι του Γεράσιμου Σμυρνάκη "Δημώδη πατμιακά άσματα (εκ των καταλοίπων)" στη Δωδεκανησιακή Επιθεώρηση, 1947. 1900 χρόνια από τη συγγραφή της "Αποκάλυψης" από τον Αη-Γιάννη το Θεολόγο στην ιερή Πάτμο, το Πολιτιστικό Ιδρυμα Δωδεκανήσου επέλεξε σαν τρόπο συμμετοχής του στις εκδηλώσεις
την καταγραφή και ηχογράφηση των τραγουδιών και σκοπών του νησιού. Η προσπάθεια αυτή συμβάλλει στη διάσωση και διάδοση της πατινιώτικης μουσικής παράδοσης, αλλά και γενικότερα της δωδεκανησιακής. Για πρώτη φορά άλλωστε συγκεντρώνονται στο σύνολό τους σε μία δισκογραφική παρουσίαση τραγούδια της Πάτμου με τοπικά όργανα και τις τοπικές φωνές. Η ζωντανή ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στην Πάτμο, το Μάιο του 1995 με τη φιλική συμμετοχή των μουσικών: Β. Γραμματικού, Γ. Γραμματικού, Μ. Γραμματικού, Γ. Γρύλλη, Σ. Γρύλλη, Σ. Γρύλλη, Γ. Καμίτση και Λ. Καμίτση. Στο μουσικό σταυροδρόμι μεταξύ Μικράς Ασίας, Κρήτης, Κυκλάδων, η μουσική της Πάτμου κατορθώνει και διατηρεί τον δωδεκανησιακό της χαρακτήρα. Συρτά, Σούστες, Καλαματιανά, Καρσιλαμάδες συνθέτουν την πατινιώτικη μουσική παράδοση.
5. Μουσικά όργανα
Ας περάσουμε τώρα στα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται σήμερα στην Πάτμο. Αυτά είναι το βιολί, το σαντούρι, το λαούτο και η τσαμπούνα. Το βιολί είναι το κυρίαρχο όργανο των νησιωτικών και δωδεκανησιακών χορών και αποτελεί εξέλιξη της παραδοσιακής λύρας, γιατί προσφέρει πολύ μεγαλύτερες τεχνικές δυνατότητες. Το πέρασμα όμως από τη λύρα στο βιολί δημιουργεί αρκετή αλλοίωση στον αυστηρό χαρακτήρα της γνήσιας παραδοσιακής μουσικής. Το σαντούρι, όργανο φερμένο από την Ανατολή χρησιμοποιείται κατά κόρον στις δωδεκανησιακές μελωδίες. Είναι όργανο που κυριαρχούσε στους χορούς και τα τραγούδια των Μικρασιατών. Και περνάμε στο κατεξοχήν όργανο συνοδείας που είναι το λαούτο. Το βιολί, το σαντούρι και τα άλλα
όργανα ακούγονται φτωχά αν δεν στηρίζονται από ένα καλό λαούτο. Και τέλος περνάμε στην τσαμπούνα, το μουσικό όργανο του Πάτμιου τσοπάνου, το οποίο φτιάχνουν οι ίδιοι ή άλλοι τους οποίους έχουν εκπαιδεύσει.
6. Ενδυμασία
6.1. Η γυναικεία φορεσιά και τα κοσμήματά της
Μια από τις πιο ιδιόρρυθμες δωδεκανησιακές φορεσιές είναι της Πάτμου, που δεν φοριέται πια αφού έχει εκλείψει από χρόνια. Η φορεσιά της Πάτμου όπως την περιγράφει η Αθηνά Ταρσούλη, αποτελούνταν από μια εσωτερική μεταξωτή μπλούζα μπρουζουκένια με φαρδιές μανίκες, που τη στόλιζε χρυσός ζερβές. Πάνω από τη μπλούζα ένα μακρύ και φαρδύ μεταξωτό φουστάνι με
κρόσσια ή σκέτο με μια χρυσή ζώνη. Από πάνω χρυσοκέντητο ζιπούνι μεταξωτό ή βελουδένιο ή χρυσοκέντητη πόλκα. Στο κεφάλι κρατούσαν το πόσι, ένα όρθιο υπερύψηλο καπέλο τυλιγμένο με ύφασμα άσπρο μεταξωτό και στολισμένο με μεταξωτή κορδέλα κρεμαστή, την ουρά. Η γυναικεία φορεσιά συνοδευόταν από πολλά και μεγάλης αξίας κοσμήματα. Οι καμπάνες (σκουλαρίκια), οι σλόποι και τα συχαντρίκια, σειρές πλεχτό μαργαριτάρι του λαιμού, ή κανέτα με τις χρυσές φούσκες, τα ολόχρυσα αλυσίδια απ’ όπου κρέμονταν διαμαντικά, καραβάκια και δικέφαλοι αετοί, την άλυσο που έφτανε κάτω από τη μέση και κατέληγε σε μεγάλο σταυρό. Ανάλογα με το μέγεθος και την αξία τους αποτελούσαν στοιχείο κοινωνικής θέσης και προβολής. Αλλά και στο θησαυροφυλάκιο της Μονής υπάρχουν κάθε λογής ακριβά κοσμήματα και κυρίως χρυσά καραβάκια με σμάλτο και μαργαριτάρι αφιερωμένα στον Αγιο.
6.2. Η ανδρική φορεσιά
Αυτή έχει καταργηθεί από χρόνια. Παλαιότερα φορούσαν τη γνωστή νησιώτικη βράκα (σαλβάρι) χρώματος μαύρου. Κατάσαρκα φοριόταν η μάλλινη κλειστή φανέλα, απ' έξω το πουκάμισο, ζωνάρι, γιλέκο. Στα πόδια κάλτσες μαύρες μακριές και παπούτσια μαύρα. Στο κεφάλι φορούσαν φέσι, με μεταξωτή φούντα.
7. Συμπέρασμα, σχόλιο για το χορό
Ο χορός σήμερα, όπως και παλιότερα, αποτελεί τρόπο έκφρασης των συναισθημάτων και της ψυχής του ατόμου. Το άτομο μέσα από το χορό εκφράζει τη χαρά και τη λύπη του γενικά, το πώς αισθάνεται τη συγκεκριμένη στιγμή που χορεύει. Εκτός όμως από αυτό, ο χορός υποδηλώνει την ταυτότητα του ατόμου, του υπενθυμίζει συνεχώς την καταγωγή του και τις ρίζες του. Γι’ αυτό
πρέπει να διατηρήσουμε ατόφιο το χορό που σχετίζεται με έναν συγκεκριμένο τόπο, δηλαδή, τον τοπικό χορό. Είναι λάθος το να προσπαθούμε να προσθέσουμε στοιχεία στους ήδη υπάρχοντες χορούς, να παραμορφώνουμε τις κινήσεις για να τους κάνουμε πιο εντυπωσιακούς και να εφευρίσκουμε νέες φιγούρες άσχετες με το τοπικό ιδίωμα. Ο τοπικός χορός πρέπει να παραμείνει όπως είναι, χωρίς την πρόσθεση ή την αφαίρεση στοιχείων, για να διατηρήσει την ταυτότητά του και για να επιτελεί το πραγματικό του έργο, που είναι εκτός από τη διασκέδαση του ατόμου, η συνεχής υπενθύμιση της κοινωνικής του καταγωγής.
8. Eυχαριστίες
Θα θέλαμε εδώ να ευχαριστήσουμε όλους όσοι προσέφεραν τη βοήθειά τους έμμεσα ή άμεσα γι’ αυτή την έρευνα, αλλά θα ήταν αδύνατον να τους αναφέρουμε εδώ αναλυτικά. Εχουμε υποχρέωση να ευχαριστήσουμε τον Δήμαρχο Πάτμου κ. Ματθαίο Μελιανό. Ενα μεγάλο ευχαριστώ στο χοροδιδάσκαλο του "Συλλόγου προστασίας και προβολής νήσου Πάτμου" κ. Χριστόδουλο Φέγγαρο που φρόντισε με αγάπη να μας βοηθήσει γι’ αυτή την μελέτη σαν να επρόκειτο για δική του. Ο κ. Φέγγαρος συνέβαλε στη διασταύρωση των πηγών μας.9. Βιβλιογραφία
Baud-Bovy, Samuel: Chansons du Dodecanèse, Tome 1. Athènes, Sideris, 1935, 391 p.
Baud-Bovy, Samuel: Τραγούδια των Δωδεκανήσων, Τόμος 2. Αθήνα, Σιδέρης, 1938, σ. 447.
Βιρβίλλης, Ζήσιμος: "Παιδικά (Λαογραφικά της Πάτμου)", Δωδεκανησιακόν Αρχείον 1 (1956-57), σελ. 298-304.
Dawkins, R.M.: Forty-five stοries from the Dodecanese. Cambridge, University Press, 1950.
Μακρής, Μανώλης: Δωδεκανησιακά δημοτικά τραγούδια. Ρόδος, Πρίσμα, 1935, 351 σελ.
Pάφτης, Αλκης: Ο κόσμος του ελληνικού χορού. Αθήνα, Πολύτυπο, 1985, 244 σελ.
Ράφτης, Αλκης: Χορός, πολιτισμός και κοινωνία. Αθήνα, Θέατρο "Δόρα Στράτου", 1992, 167 σελ.
Ράφτης, Αλκης: Εγκυκλοπαίδεια του ελληνικού χορού. Αθήνα, Θέατρο Ελληνικών Χορών "Δόρα Στράτου",1995.
Σμυρνάκης, Γεράσιμος: "Ο γάμος εις την Πάτμον", Δωδεκανησιακή Eπιθεώρηση 8, 311-313. Αθήνα, 1947.
Σμυρνάκης, Γεράσιμος: "Δημώδη πατμιακά άσματα (εκ την καταλοίπων)", Δωδεκανησιακή Eπιθεώρηση 1 (1947), σελ.26-29, 64-68.
Ταρσούλη, Αθηνά: Δωδεκάνησα. Τόμος 2. Αθήνα, Σκαζίκης, 1948.
ΠΗΓΗ;http://www.tropos-zois.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου