Λέβεθα!

                           Ἡ Νῆσος Λέβεθα

Ἐπειδή πολλά λέγονται, πολλά γράφοντα καί ἐπειδή φαίνεται ὅτι κυοφοροῦνται γεγονότα καί ἐξελίξεις «χωρίς  τόν ξενοδόχο», σκέφθηκα νά προβῶ στή δημοσίευση μέρους ἀναφορᾶς τοῦ ἀείμνηστου Ἀρχιμανδρίτη κυροῦ Γερασίμου Σμυρνάκη, τοῦ σοφοῦ αὐτοῦ Κληρικοῦ καί μεγάλου ἱστορικοῦ τοῦ Νησιοῦ μας, στά Λέβεθα, ἤ Λέβιθα, ὥστε νά γίνει γνωστή ἡ ἱστορία τοῦ νησιοῦ αὐτοῦ καί νά παύσει κάθε προσπάθεια καπηλείας καί ἐκμετάλλευσις ἑνός τόπου, γιά τόν ὁποῖο ὑπάρχουν ἀκαταμάχητα στοιχεῖα ἰδιοκτησίας, πέρα βέβαια ἀπό τό ποῦ ὑπάγεται διοικητικά, καί ὄχι  ἰδιοκτησιακά, τό Νησί αὐτό. Τό πολύτιμο ἔργο τοῦ Σμυρνάκη «Ἡ Μυστιροφύλαξ Πάτμος ..» παραμένει δυστυχῶς μέχρι σήμερα ἀνέκδοτο, ἐκτός ἀπό ἐλάχιστες περιπτώσεις σέ μεμονωμένες δημοσιεύσεις γιά διάφορα θέματα.

        Τό κείμενο, τό ὁποῖο παραθέτω αὐτούσιο, ἀναγράφεται στόν Ε΄ (χειρόγραφο) τόμου, καί στή σελίδα 517 κ.ἑξ.

«Λέβεθα:  Ἡ ἐπιμήκης κ(αί) λίαν ἀκανόνιστος τό σχῆμα νησίς αὕτη μετά διαφόρων κόλπων κ(αί) εἰσόδων, ὕψους κατά τό δυτικόν  τέρμα 550 ποδῶν, διέχει τῆς Πάτμου εἴκοσιν ἔγγιστα μιλίων, κειμένη ΜΔ. ταύτης κ(αί) πρός Δ. ἔναντι τῆς Καλύμνου. Κατά τόν Στράβωνα τά Λέβεθα εἶναι μικρά νῆσος τῶν Σποράδων, κειμένη μεταξύ Ἀμοργοῦ, Ἀστυπαλαίας κ(αί) Καλύμνου ἀποκαλουμένη Λέβινθος. Φαίνεται δ᾿ ὅτι  ἐκλήθη οὕτως ἕνεκα τῆς σμικρότητος ταύτης δίκην ἐρεβίνθου. Ἀναφέρεται αὕτη ὑπό τοῦ Στεφάνου Βυζαντίου ἐν τῇ λέξει Δρεπάνη κ(αί) ὑπό τοῦ Ἀνωνύμου ἐν Σταδιασμοῖς μεγάλη θαλάσσης (282). Αὕτη μέχρι τοῦ ἔτους 1869, καθ’ ὅ ὁ Διοικητής τῶν Αἰγαιοπελαγιτίδων νήσων κατέσχεν ὑπέρ τοῦ Δημοσίου τάς περί τήν Πάτμον νησίδας, ὡς ἐλέχθη ἀλλαχοῦ, κ(αί) ἐξεχώρησεν εἰς διαφόρους ἰδιώτας τάς ἐπί τούτων γαίας, ἀνῆκεν εἰς τήν Μ. τοῦ Θεολόγου· ἤδη ὅμως αὕτη ἡ Μονή ἀνεκτήσατο τάς ἐπί τῆς νησίδος πλείστας γαίας διά δωρεᾶς ἤ ἐξαγορᾶς ἐκ μέρους τῶν λαβόντων τίτλους ἰδιοκτησίας. Ἐξ ἐγγράφου ἀποδείξεως (Σουρέτι) ἐμφαίνεται, ὅτι ἡ Μονή ἐτησίως ἐχορήγει ἐν ἔτεσι 1750, λόγῳ τῆς ἐπί τῆς νησίδος κτήσεως αὐτῆς εἴκοσιν ὀκ. ἐλαίου εἰς τό Παχτεσεντέ Τζαμί (Τέμενος κήπου) τό ἐγγύς τοῦ Ἐσκῆ Ὀνταλλάρ (παλαιοῦ οἴκου)· Ὁ κύριος Μ.Α. λιμήν ἐπί τῆς νησίδος τυγχάνει ἀσφαλής διά ἱστιοφόρα κ(αί) ἕτερα πλοῖα, ἅτε μή προσβαλλομένου τούτου ὑπ᾿ οὐδενός ἀνέμου κ(αί) καλεῖται Βουρκάλι, ἤ Βούρκαλος ἡ δέ ἀκτή τούτου εἶναι βραχώδης κ(αί) ὑφίστανται ἐπ᾿ αὐτῆς ἐρείπια Ναϊδίου τοῦ Ἁγ. Ἀντωνίου κ(αί) μικρόν ἀνωτέρω τό τῆς Κοιμήσεως Ναΐδριον κ(αί) τό τοῦ Ἁγ. Γεωργίου ........(;). ἀφίσταται δι᾿ ὁ ρηθείς λιμήν ἀπό τοῦ ΒΔ. ἀκρωτηρίου Σπανοῦ τῆς νησίδος 4-5 ἔγγιστα μίλια ἥτοι μίαν ὥραν κ(αί) ὑπάρχει ἐπί τούτου φυλακεῖον ἐφ᾿ οὗ ὑψοῦται σιδηροῦς κοντός, ὕψους πέντε καί δέκα μέτρων, ἔχων ἀνηρτημένους δύο φανούς μετά λευκοῦ σταθεροῦ φωτός, ἱδρυμένους ὑπό τῆς Γαλλικῆς Ἑταιρείας τῶν Φάρων κ(αί) Φανῶν κ(αί) ἐκ τῆς Ρόδου συντηρουμένου τοῦ προσωπικοῦ τοῦ ρηθέντος φυλακείου ὑπό τῆς αὐτόθι Διοικήσεως ἥτις ἔχει Ἀνταποκριτήν ἐν Πάτμῳ, χάριν τῶν ναυσιπλοούντων, καί καταναλίσκοντος ἀνά ὀκάδας πετρελαίου καθ᾿ ἑκάστην νύκτα ἤ 22-28 ὀκ. κατά μῆνα. Οὗτοι ἐπιστατῶνται ὑπό τεσσάρων φυλάκων, ἐπί μισθῷ μηνιαίῳ ἀνά ἕνδεκα μετζητίων, χορηγουμένῳ τοῖς τρισί κ(αί) ἀνά δώδεκα καί ἥμισυ τῷ τετάρτῳ. Ἑτέρων ὅρμων ὀνομασίαι εἶναι ἡ τοῦ Γεράνι, τοῦ Σμυρλῆ, τοῦ Φωκιώ-Μαΐστρω, τοῦ Καλαγκᾶ, τοῦ Κατσοῦνι καί λοιπῶν. Ἡ νησίς εἶναι ἀκατοίκητος κ(αί) μόνον ποιμνιοστάσια ὑπάρχουσιν ἐπ᾿ αὐτῆς ἐκ τετρακοσίων προβάτων κ(αί) αἰγῶν, ἑκατόν ἀγρίων αἰγῶν, τριάκοντα ἔγγιστα μεγάλων ζώων κ(αί) τρεῖς ποιμενικαί καλύβαι παρά τό Ναΐδιον τῆς Κοιμήσεως ἤ τῆς Πορταϊτίσσης (Πορταρίτισσα), ὅπερ ἀφίσταται τοῦ κυρίου ὅρμου ἔγγιστα διακόσια μέτρα· ἐνταῦθα διετήρει ἡ Μονή ἄχρι τοῦ 1869 ἔγγιστα ἑκατόν εἴκοσι μεγάλα ζῶα· τυγχάνει δ᾿ αὕτη ὀρεινή ἐκ πετρωμάτων ἀσβεστολίθου (σφάραμα) ἀποτελουμένη, ὑπαρχουσῶν μόνον ἀροσίμων γαιῶν μέχρι τεσσαράκοντα πέντε κοιλῶν κ(αί) ἑτέρων ἐξ εἴκοσιν ἔγγιστα κοιλῶν περί τά ἐρείπια τοῦ Ναϊδίου τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου κ(αί) εἰς ἀπόστασιν 10΄ ἄνωθεν τούτου διακειμένων. Ἐν μηνί Νοεμβρίῳ τοῦ 1914 πολλοί Μπεντρουμιανοί (Ἀλικαρνασσός) έπαγγελόμενοι τόν ἀσβεστοποιόν, καταδιωχθέντες ὑπό τῶν ἀγρίων ὀρδῶν τῶν Τούρκων ἐξῆγον ἄσβεστον ἐκ τῆς νησίδος ταύτης, πωλοῦντες πρός 6-7 γρόσ. τόν στατῆρα.

Ἐπί τῆς νησίδος ἀφθονοῦσιν αἱ ἄγριαι κυνάραι (σκόλυμοι), ἐξ ὧν κ(αί) μόνον διατρέφονται τά ἐπί ταύτης ζῶα, αἵτινες τυγχάνουσι λίαν θρεπτικαί, καθότι οὐδείς φύεται χόρτος, πλήν τῶν σχοίνων, κέδρων (φεῖδες), όλίγων λουβῶν, ἀσπαλάθων, ἀκαισαριδίων, ναρθήκων (ἄρτηκας ἤ μαγκοῦτα ἤ μαγκοῦνα ἀλλαχοῦ), ἁδρομεροῦς καλαμώδους φυτοῦ, ἱκανοῦ ὕψους κ(αί) κούφου, οὗ τινος ἡ ἐντεριώνη (ψίχα) ἐχρησίμευε τοῖς ἀρχαίοις ὡς ἀζαρικόν (ὕσκα). Τυγχάνει δέ δηλητηριῶδες τοῦτο ἐν ἄλλοις μέρεσι & προσβάλλονται, πάντα τά ζῶα πλήν τῶν ἄνωθεν. Ἰδίᾳ οἱ τράγοι ὅταν φάγωσιν ἀποθνήσκουσι· τό τε δέρμα δέ τούτων καθώς κ(αί) τό κρέας ἀποσυντίθενται κ(αί) ρέουσιν ἐκ τούτων ὑγρά, μελαίνονται δέ πάντα οὐδέν δ᾿ ἐρπετόν ὑπάρχει πλήν τῆς σαὐρας, τῆς χειλιοῦδας, τῆς σκολοπεντρούδας, κ(αί) τῶν σαμιομωτακίων. Ἐκ Πάτμου ὁ πλοῦς πρός τήν νησίδα τῶν Λεβήθων εἶναι λίαν δυσχερής, ἕνεκα τῶν σχηματιζομένων βιαίων  ρευμάτων τῶν προερχομένων ἐκ τῶν στενωμάτων  τῶν διαφόρων νήσων κ(αί) νησίδων, ἰδίᾳ δέ τοῦ ρεύματος τῆς Ἀμοργοῦ, τῶν Μαυριῶν (ἁλατοπηγαί) κ(αί) τῆς Κυνάρου· εὐχερέστερος δέ τυγχάνει ὁ πλοῦς ἐκ τῆς κατ᾿ Α΄ κειμένης Καλύμνου κ(αί) τῶν νήσων Λέρου κ(αί) Κῶ· ὕδατα ὑπάρχουσιν ὑφάλμυρα φρεἀτια εἰς διάφορα μέρη, καθώς εἰς τό Γεράνι, εἰς Μαΐστρω, Βουρκάλι κ(αί) Βότσους εἰς βάθος ἔγγιστα πεντακαίδεκα ὀργιῶν. Ὑφίστανται ἐν τῇ νησίδι διάφορα σηραγγώδη ὑπόγεια σπήλαια ὅλως ἀφανῆ, ἅτινα ἐν καιρῷ τῶν πειρατικῶν κ(αί) λῃστρικῶν ἐπιδρομῶν ἐχρησιμοποιοῦντο ὡς κρησφύγετα, καί ἤδη δέ δέν ἐκλείπουσιν ἔστιν ὅτε τά κακοποιᾶ στοιχεῖα ἐκ τῆς νησίδος ταύτης· ἀποκαλοῦσι δέ τά σπήλαια ταῦτα Βότσους ἐκ τῆς ἰταλικῆς λέξεως  Bozzo ( στόμια ἀβαθῆ πλήρη ὑδάτων).

Ἐν ἀποστάσει 15΄ ἀπό τοῦ ὅρμου Βουρκάλι κ(αί) ἐπί τῆς κορυφῆς τοῦ ὑψηλοτάτου βουνοῦ ὑπάρχουσιν ἐρείπια φρυκτωρίου, καλούμενα Κάστρο, μετά φρέατος ἐν τῷ μέσῳ τούτου βάθους ἔγγιστα τεσσάρων μέτρων κ(αί) λίθων μεγάλων ἀργῶν (ἀκατεργάστων) μήκους 2^μ03Χ0^μ67 πλάτους ἤτοι περιτείχισμα τετράγωνον ἤ ὀρθογώνιον ἐπί περιόπτου θέσεως, ἐκ τοῦ ὁποίου ὁ φρυκτωρός ἤ ὁ σκοπιωρός τῆς νυκτός, ὁ νυκτοφύλαξ, διά φρυκτῶν ἤ πυρσῶν συνθηματικῶν ἐξήγγελε τοῖς φίλοις περιοίκοις τῶν πόρρωθεν νήσων τήν ἐπιδρομήν πολεμίων ἤ διαφόρους ἑτέρας πληροφορίας, διά τῶν διαμέσων ἑτέρων φρυκτωρίων τῶν εἰς ἄλλας νήσους κ(αί) νησίδας ἱδρυμένων, καθώς ἀναφέρεται ἡ χρῆσις τούτων παρά Θουκιδίδῃ (Βιβλ. Β΄. Κεφ. 74· Γ΄.22· Γ΄.80·  Η΄.102) κ(αί) παρ᾿ Αἰσχύλῳ (Στιχ. 533 & 587) ἀναγράφοντι τήν διά φρυκτῶν γενομένην ἀναγγελίαν τῇ Κλυταιμνήστρᾳ ἐπί τῇ ἁλώσει τοῦ Ἰλίου ὡσαύτως δέ κ(αί) παρ᾿ Ἡροδότῳ ἐπί τοῦ ἐν ἔτεσι 480 π.Χ. ἐνστάντος πολέμου Ἑλλήνων κ(αί)  Περσῶν, ὅστις ἀναγράφει τά ἑξῆς: «Ταῦτα οἱ Ἕλληνες οἱ ἐν Ἀρτεμισίῳ στρατοπευδευόμενοι πυνθάνονται παρά πυρσῶν ἐκ Σκιάθου (Ζ΄. 182-183)»>.

Ἐπειδή κ(αί) ἐν τῇ περιγραφῇ τῶν Ναρκίων θέλομεν ἀνεύρει τοιαῦτα φρυκτώρια, διερευνῶμεν ταῦτα διά βραχέων ἐνταῦθα. Ἡ λέξις φρυκτώριον παράγεται ἐκ τοῦ φρυκτωρός, ὅπερ ἐκ τοῦ φρυκτ(ός) – οὖρος (καθ᾿ Ὅμηρον ἐπιστάτης) φύλαξ τῶν φρυκτῶν ἤ τῶν πυρσῶν, δηλονότι τῶν ἐκ ξύλου τό πλεῖστον ρητινὠδους λαμπάδων (μασαλάδων), τάς ὁποίας ἐβάσταζον οἱ νυκτοφύλακες ἄνωθεν τῶν τειχῶν ἠρεμοῦντας μέν ὅπως δηλώσωσι φίλους, κ(αί) κινουμένους ἵνα χαρακτηρίσωσιν ἐχθρούς. Ὁ Πολύβιος ἀναφέρει περί τῆς τηλεγραφικῆς μεθόδου τοῦ Κλεοξένου κ(αί) Δημοκλείτου, ἥτις συνίστατο ἐκ πεντάδος πινακίδων ἠριθμημένων κ(αί) φερουσῶν γεγραμμένα ἀνά πέντε ψηφία, ἅτινα ἀπετέλουν τό κρυπτογραφικόν ἀλφάβητον, τό ὁποῖον εὑρίσκετο μετά χεῖρας ἑκατέρου τῶν τηλεγραφητῶν· δύο δέ πυρσοί, ὁ μέν ἐκ δεξιῶν, ὁ δ᾿ ἐξ εὐωνύμων ἦσαν οὕτως εἰπεῖν τά τηλεγραφικά σύρματα. Καί ὁ μέν δεξιός πυρσός ἐδήλου ἐν τίνι πινακίδι ὑπῆρχε τό τηλεγραφούμενον ψηφίον, ὑψούμενος  κ(αί) καταβιβαζόμενος τοσάκις, ὅσος ἦν ὁ αὔξων ἀριθμός τῆς πινακίδος, ὁ δ᾿ ἀριστερός ἐσήμαινε ποίαν τάξιν κατεῖχεν ἐν τῇ δειχθείσῃ πινακίδι τό ψηφίον ἐκεῖνο τό ἀλφαβητικόν· ἵνα δηλονότι τηλεγραφήσῃ τις τό τρίτον ψηφίον τῆς δευτέρας πινακίδος, ὤφειλεν, ὅπως ὑψώσῃ δίς μέν τόν δεξιόν πυρσόν, τρίς δέ τόν ἀριστερόν· ἵνα δέ μή συγχέωνται οἱ δύο οὗτοι πυρσοί, οἱ ἑκατέρωθεν, εἶχεν ἕκαστος τηλεγραφητής δύο αὐλούς ἐστραμμένους οὕτως, ὥστε διά μέν τοῦ δεξιοῦ ἵνα βλέπῃ μόνον τόν δεξιόν πυρσόν, διά δέ τοῦ ἀριστεροῦ φαίνηται μόνον ὁ  εὐώνυμος·  ἐφ᾿ ᾧ ἀναγράφει ὁ ρηθείς ἱστορικός ταῦτα: «Δεήσει διόπτραν ἔχειν δύω αὐλίσκους ἔχουσαν, ὥστε τούς μέλλοντας ἀντιπυρσεύειν τῷ μέν τόν δεξιόν τόπον, τῷ δέ τόν εὐώνυμον δύνασθαι θεωρεῖν (Βιβλ. Ι΄. 46)» ὑπῆρχον ἐν τοσούτῳ κ(αί) ἄλλοι τρόποι τῆς τηλεγραφικῆς μεθόδου τῶν ἀρχαίων ἁπλούστεροι. Καί ἤδη μεταχειρίζονται ἐν ταῖς ἐγγύς νήσους τάς πυράς ἤ ταῖς φωτιαῖς (ἀφωτάραις)  πρός ἔνδειξιν κινδύνου ἤ πρόσκλησιν βοηθείας. Ὁ δέ Πλούταρχος ἀναγράφει ὅτι οἱ διάφοροι πειραταί ἐποιοῦντο χρῆσιν τῶν τοιούτων φρυκτωρίων ἔχοντες:  «καί ναύσταθμα πολλαχόθι πειρατικά καί φρυκτώρια τετειχισμένα (Βίος Πομπηΐου 24) ὁπόταν ἐπολιορκεῖτο πόλις τις παρ᾿ ἀρχαίοις, οἱ πολιορκούμενοι, ὁπόταν ὁ ἐχθρός προσήγγιζεν, ἔσπευδον ἵνα ἐκδηλώσωσιν τήν θλίψιν αὑτῶν πρός τούς συμμάχους συνήθως διά πυκνοῦ καπνοῦ ἐν καιρῷ ἡμέρας κ(αί) διά πυρῶν κ(αί) λαμπάδων ἀνημμένων ἐν καιρῷ νυκτός. Τά πυρά ταῦτα ἐκαλοῦντο φροικτοί κ(αί) φρυκτωρίαι (Σχολ. Θεόγνιδος & Ὅμηρ. ἐν Ἰλ. Σ.).  Ὅθεν ἐξάγεται ὅτι τά φρυκτώρια ἐχρησίμευον ὡς νυκτερινοί τηλεγραφικοί σταθμοί κ(αί) εἶτα πρός τοποθέτησιν φανῶν πρός ὁδηγίαν τῶν ναυσιπλοούντων, μετωνομασθέντα φάροι. Ἡ οἰκοδομία τῶν φρυκτωρίων τούτων συνίσταται ἐκ τῆς τειχοδομίας τῶν πρώτων Δωριέων, τοῦ καλουμένου συστήματος ψευδισοδόμου, ὅπερ ὡς ἀλλαχοῦ  ἐρρήθη, εἰσήχθη μετά τά Τρωϊκά ὑπό τῶν ἐν Μ. Ἀσίᾳ Ἰώνων· ἀπετελοῦντο διατηρηθέντα φρυκτώρια ἐξ ὀρθογωνίου παραλληλεπιπέδου ἤ τετραγώνου ἐκ δύο ἀνίσων τμημάτων, ὧν τό ἔλασσον ἐχρησίμευεν ὡς κοιτών τῶν φρυκτωρῶν, ἐν δέ τῷ μέσῳ τοῦ μείζονος ἧν ἱδρυμένον μικρόν περιτείχισμα ἐκ λίθων ἧττον ἁδρομερεστέρων, χρησιμοποιούμενον  ὡς ἑστία ἤ ἐσχάρα, ἐφ᾿ ἧς ἀνήπτοντο οἱ φρυκτοί κ(αί) ἐναπετίθεντο οὗτοι μετά τήν άνταλλαγήν κ(αί) διακοίνωσιν ὑπό τῶν φρυκτωρῶν τῶν διαφόρων ἀγγελμάτων. Ἐν ἀποστάσει πεντηκοντάδος βημάτων ἔγγιστα τοῦ φρυκτωρίου τῶν Λεβέθων ἀπεκαλύφθη εἰς τούς ἐκχερσοῦντας τήν πέριξ γῆν πρός Β. πρό πεντεκαίδεκα ἐτῶν τάφος ἐνήλικος ἀνδρός ἄνευ ἐπιτυμβίου πλακός μετά ὁστέων μόνον, λελατομημένος λίαν ἐπιμελῶς ἐπί πετρώματος τιτανώδους καθώς καί ἕτερος ἐγγύς.

  Ἐν τῇ νησίδι τῶν Λεβέθων ὑπάρχουσι τά ἑξῆς τρία Ναΐδια:

1.             Ναΐδιον τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου ἤ τῆς Πορταϊτίσσης: Τό μετά ἡμικυλινδροειδοῦς θολοδομίας Ναΐδιον  τοῦτο κ(αί) μικροῦ προαυλίου <Ǫ κατά δέ το ΜΑ (Ἀκρόπολις) 113 μ.  κ(αί) περιμέτρου ἔγγιστα 10 μιλίων τυγχάνει μήκους 4^μ 50Χ2^μ.50 ἔγγιστα ἀνακαινισθέν κ(αί) ἐπιστρωθέν δι᾿ εὐρωπαϊκῶν πλακιδίων έν ἔτεσι 1900 ὑπό τοῦ διαμένοντος αὐτόθι ἐπιστάτου τῶν Φανῶν Δημητρ. Ν. Καμπόσου, ὅστις ἐδαπάνησε περί τάς εἴκοσι & πέντε λ. Τ. Ἐπί τοῦ ἁπλοῦ Εἰκονοστασίου τούτου ὑπάρχουσι δύο εἰκόνες αὗται: 1) Ἡ τοῦ ΙΣ. ΧΡ & 2) Ἡ τῆς Θεοτόκου τῆς καλουμένης Πορταϊτίσσης, ἐφ᾿ ἧς εὕρηνται ἀνηρτημένα πολλά ἀργυρᾶ ἀναθήματα· ἐπί τοῦ Εἰκονοστασίου δ᾿ ὑπάρχουσι κ(αί) διάφοροι μικραί εἰκόνες, ὡς ἡ τοῦ Ἁγ. Ἀντωνίου, ἡ τοῦ  Ἃγ. Γεωργίου, ἡ τοῦ Ἁγ. Δημητρίου, ἡ τῆς Ἀναλήψεως, ἡ τοῦ Ἁγ. Νικολάου, πᾶσαι μετρίας τέχνης.

2.             Ναΐδιον τοῦ Ἁγ. Ἀντωνίου: Ἐπί τοῦ κυρίως  Ὅρμου εὕρηται ἐν ἐρειπίοις· ἐγγύς δέ τούτου πρός Β΄μἐν τῇ θέσει Κάμπος ὑπάρχει χωράφιον τῆς Μονῆς κ(αί) ἕτερον καλούμενον Μακρύ χωράφι, λόγῳ τῆς ἐκτάσεως τούτου μεταξύ  ......(;) κ(αί) τοῦ ἀκρωτηρίου Φινός.

3.             Ναΐδιον τοῦ Ἁγ. Γεωργίου:  ἐγγύς τοῦ τῆς Πορταϊτίσσης Ναϊδίου ἐν ἐρειπίοις».

Αὐτά πρός τό παρόν! Οἱ φωτογραφίες τοῦ φυτοῦ  ἄρτηκας (ἤ μαγκοῦτα ἤ μαγκοῦνα), εἶναι ἀπό τήν περιοχή τῶν Σαψίλων, πού εἶναι «κατακίτρινα» ἀπό τό χρῶμα πού ἔχουν τά ἄνθη τοῦ φυτοῦ αὐτοῦ. Εἶναι λίγα χρόνια πού ἔφεραν τό σπόρο ἀπό τά Λέβεθα μέ ἀποτέλεσμα νά ἐμφανίζεται κάθε χρόνο περισσότερη βλάστησή του (πάντως στήν περιοχή τῆς διαμονῆς μου - στά Σάψηλα - δέν ἐμφανίζονται  φίδια. Ἄρα ἡ παρατήρηση τοῦ Σμυρνάκη, ὅτι ὅπου φύεται ὁ ἄρτηκας, δέν ὑπάρχουν φίδια, δέν εἶναι τυχαία).

"Ο ΠΑΤΜΙΟΣ"