Η αδυναμία τέλεσης Θείας Λειτουργίας
την Τετάρτη και την Παρασκευή
της Τυρινής
Γεωργίου Ζαραβέλα Θεολόγου ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ
Η
εβδομάδα της Τυρινής, η τελευταία της πρώτης περιόδου του Τριωδίου πριν από την
έναρξη της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής εισαγάγει λειτουργικά στο πλαίσιο
και το νόημα της τεσσαρακονθήμερης νηστείας. Η αποχή από τη κρεοφαγία, η οποία
περατώθηκε την Κυριακή των Απόκρεω, προετοιμάζει σταδιακά τον πιστό για την
ιερότερη λειτουργική περίοδο του εκκλησιαστικού έτους.
Το λειτουργικό πλαίσιο της εβδομάδας είναι ιδιαίτερα πλούσιο. Το λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου κυριαρχεί σε όλες τις ακολουθίες της εβδομάδας, σε αντίθεση με τις προηγούμενες ημέρες, οπότε οι ύμνοι του περιορίζονταν στις ακολουθίες του Σαββάτου και της Κυριακής. Τα κατανυκτικά τροπάρια και οι τριώδιοι κανόνες εμφανίζονται και προμηνύουν την επερχόμενη Σαρακοστή.
Η αδυναμία τέλεσης Θείας Λειτουργίας κατά την Τετάρτη και την Παρασκευή της Τυρινής εβδομάδας συνιστά ένα βασικό θέμα, το οποίο προβληματίζει ιδιαίτερα. Το ασύμβατο τέλεσης της Θείας Λειτουργίας είναι δεδομένο για όλες τις ημέρες πλήρους νηστείας και κυρίως τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τις τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας και τη Μεγάλη Παρασκευή. Οι δύο ημέρες της Τυρινής, εν προκειμένω, δεν αποτελούν στη σύγχρονη ενοριακή παράδοση ημέρες τελείας νηστείας, αφού κατ’ αυτές επιτρέπεται η κατάλυση τυρού, ωών και ιχθύων, όπως και καθ’ όλες της ημέρες της Τυρινής.
Η επίσημη τυπική διάταξη της Εκκλησίας, δηλαδή το Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, τόσο στην έκδοση του Γ. Βιολάκη, όσο και σε εκείνη του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου είναι κατηγορηματικό. Η Τετάρτη και η Παρασκευή της Τυρινής είναι ημέρες πλήρως αλειτούργητες, αφού, εκτός από την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, δεν επιτρέπεται ούτε η ακολουθία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Εξαίρεση αποτελούν συγκεκριμένες περιπτώσεις, όπως η εορτή της Υπαπαντής ή τυχούσες μνήμες Αγίων. Στην περίπτωση αυτή καταλυμπάνεται η ακολουθία του Τριωδίου και ψάλλεται η του Μηναίου, ενώ τελείται ακώλυτα η Θεία Λειτουργία του ι. Χρυσοστόμου.
Η αιτιολόγηση της απαγόρευσης τέλεσης Θείας Λειτουργίας στην υποσημείωση του ΤΜτΧΕ είναι αόριστη και επικαλείται την παράδοση της πρακτικής αυτής από τους Πατέρες. Το λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου, το οποίο απηχεί τη λειτουργική παράδοση των μονών της Παλαιστίνης και ειδικά της Μονής του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων, είναι πιο συγκεκριμένο, αφού αναφέρει την πράξη αυτή ως παράδοση της Παλαιστίνης. Τη θέση αυτή συμμερίζονται και παλαιά χειρόγραφα τυπικά, κυρίως του ΙΓ’ αι., όπως τα Βατικανού 1609 και 1877, Βατοπεδίου 1436, Μεγίστης Λαύρας 99 και Σινά 1904, που αποδίδουν το ζήτημα στη μοναστική παράδοση της Παλαιστίνης.
Η λύση του ζητήματος απαντά στις ακολουθίες των ημερών αυτών, όπως αυτές διατάσσονται στο Τριώδιο. Το περιεχόμενό τους είναι καθ’ όλα όμοιο με εκείνο των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, αφού περιλαμβάνει βασικά γνωρίσματα των νηστίσιμων ημερών (τριπλό Αλληλούια σε Εσπερινό και Όρθρο, τριώδιους κανόνες, φωταγωγικά, ιδιόμελα, αναγνώσματα για την Τριθέκτη), ενώ απουσιάζουν το αποστολικό και το ευαγγελικό ανάγνωσμα, καθιστώντας τις δύο ημέρες της Τυροφάγου πρόπυλο της Νηστείας.
Τα αρχαία τυπικά ορίζουν ότι κατά τις ημέρες αυτές τηρείται πλήρης νηστεία, η οποία καταλύεται μόνο μετά την τέλεση του Εσπερινού, οπότε και παρατίθεται η μοναδική τράπεζα της ημέρας. Η κατάλυση τροφών είναι και πάλι εικονική, αφού περιορίζεται στη βρώση λιγοστού τυρού, ώστε, σύμφωνα με τον λβ’ κανόνα του Νικηφόρου ΚΠόλεως, να αποφευχθεί ο συσχετισμός με τις αιρετικές κακοδοξίες των Ιακωβιτών και των Τετραδιτών. Ο Νικόδημος Αγιορείτης αντιδρά στο «Πηδάλιο» με σχετικό σχόλιό του για τον κανόνα του Νικηφόρου, λέγοντας, ότι η νηστεία δεν πρέπει να καταλύεται στις μονές, παρά μόνο στις ενοριακές κοινότητες και μάλιστα αποκλειστικά σε περιοχές δράσης των εν λόγω αιρετικών.
Η κωνσταντινοπολίτικη παράδοση δεν είναι τόσο αυστηρή, αφού επιτρέπει την τέλεση ειδικής ακολουθίας των Προηγιασμένων Δώρων, τα οποία καθαγιάσθηκαν κατά την τελεία Θεία Λειτουργία της προηγούμενης ημέρας (Τρίτη και Πέμπτη). Την πρακτική αυτή μαρτυρούν το Τυπικό της Αγίας Σοφίας ΚΠόλεως (κώδικες Πάτμου 266 και Τιμίου Σταυρού 40) του Ι’ αι., το Τυπικό της Μονής της Ευεργέτιδος (κώδικας Αθηνών 788, ΙΒ’ αι.), ο λβ’ κανόνας του Νικηφόρου ΚΠόλεως, αλλά και ο Συμεών Θεσσαλονίκης, ο οποίος ανατράφηκε στην ΚΠολη και η λειτουργική διδασκαλία του απηχεί το τελετουργικό της.
Ο ειδικός τύπος της κωνσταντινοπολίτικης Προηγιασμένης της Τυροφάγου έχει τις ακόλουθες ιδιορρυθμίες: α) το παλαιοδιαθηκικό ανάγνωσμα είναι μόνο ένα, και προέρχεται από το βιβλίο του Ιωήλ για την Τετάρτη ή του Ζαχαρία για την Παρασκευή, σε αντίθεση με τα διπλά αναγνώσματα από τα βιβλία της Γένεσης και των Παροιμιών για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, β) δεν εκφωνείται το «Φῶς Χριστοῦ φαίνει πᾶσι», γ) αντί του «Κατευθυνθήτω» ψάλλεται σε ήχο πλ. β’ το προκείμενο «Ἐλπισάτω Ἰσραὴλ ἐπὶ τὸν Κύριον ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος» (Ψαλμ. 130, 3), με δύο στίχους από τον ίδιο ψαλμό. Τα αναγνώσματα και το προκείμενο σώζονται στο εν χρήσει βιβλίο του Τριωδίου, στις ακολουθίες των ιδίων ημερών.
Η πιθανότητα τέλεσης πλήρους Θείας Λειτουργίας είναι εφικτή κατά απόλυτη οικονομία και μόνο, εφόσον συμπίπτει η εορτή της Υπαπαντής, που πλέον είναι δυνατό να συμβεί μόνο με το Ιουλιανό Ημερολόγιο. Η Θεία Λειτουργία επιτρέπεται να τελεσθεί, εάν συμπέσει τις ημέρες αυτές η μνήμη του Αγίου, στο όνομα του οποίου τιμάται ο ναός. Κάθε άλλη μνήμη αγίου είναι καλό να εορτάζεται με μεταφορά το πλησιέστερο Σάββατο ή Κυριακή. Το Τριώδιο, εκτός από την εορτή της Υπαπαντής, επιτρέπει και τον εορτασμό της μνήμης του Προδρόμου, δηλαδή της Α’ και Β’ Εύρεσης της Τιμίας Κεφάλης του, την 24η Φεβρουαρίου.
Η Τετάρτη και η Παρασκευή της Τυροφάγου, συμπερασματικά, είναι ημέρες πλήρους νηστείας, κατά τις οποίες έχει επικρατήσει η πρακτική των μονών της Παλαιστίνης περί απαγόρευσης τέλεσης οιουδήποτε είδους Θείας Λειτουργίας. Η παλαιά κωνσταντινοπολίτικη παράδοση, η οποία απηχεί και την πρακτική πολλών περιοχών εκτός Παλαιστίνης, επιτρέπει την τέλεση ενός ειδικού τύπου της ακολουθίας των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Η διάδοση και επικράτηση του ιεροσολυμιτικού τυπικού σε όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία έθεσε στη λειτουργική λήθη την παράδοση της ΚΠόλεως και ανήγαγε τις δύο ημέρες αυτές σε προθάλαμο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, αφού κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης η Τετάρτη και η Παρασκευή, αλλά και ολόκληρη η εβδομάδα της Τυροφάγου καθιερώθηκαν «εἰς προκάθαρσιν ἡμῶν καὶ πρὸς τὴν ἁγίαν νηστείαν ἑτοιμασίαν».
Το λειτουργικό πλαίσιο της εβδομάδας είναι ιδιαίτερα πλούσιο. Το λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου κυριαρχεί σε όλες τις ακολουθίες της εβδομάδας, σε αντίθεση με τις προηγούμενες ημέρες, οπότε οι ύμνοι του περιορίζονταν στις ακολουθίες του Σαββάτου και της Κυριακής. Τα κατανυκτικά τροπάρια και οι τριώδιοι κανόνες εμφανίζονται και προμηνύουν την επερχόμενη Σαρακοστή.
Η αδυναμία τέλεσης Θείας Λειτουργίας κατά την Τετάρτη και την Παρασκευή της Τυρινής εβδομάδας συνιστά ένα βασικό θέμα, το οποίο προβληματίζει ιδιαίτερα. Το ασύμβατο τέλεσης της Θείας Λειτουργίας είναι δεδομένο για όλες τις ημέρες πλήρους νηστείας και κυρίως τις καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, τις τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδας και τη Μεγάλη Παρασκευή. Οι δύο ημέρες της Τυρινής, εν προκειμένω, δεν αποτελούν στη σύγχρονη ενοριακή παράδοση ημέρες τελείας νηστείας, αφού κατ’ αυτές επιτρέπεται η κατάλυση τυρού, ωών και ιχθύων, όπως και καθ’ όλες της ημέρες της Τυρινής.
Η επίσημη τυπική διάταξη της Εκκλησίας, δηλαδή το Τυπικό της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, τόσο στην έκδοση του Γ. Βιολάκη, όσο και σε εκείνη του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου είναι κατηγορηματικό. Η Τετάρτη και η Παρασκευή της Τυρινής είναι ημέρες πλήρως αλειτούργητες, αφού, εκτός από την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, δεν επιτρέπεται ούτε η ακολουθία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Εξαίρεση αποτελούν συγκεκριμένες περιπτώσεις, όπως η εορτή της Υπαπαντής ή τυχούσες μνήμες Αγίων. Στην περίπτωση αυτή καταλυμπάνεται η ακολουθία του Τριωδίου και ψάλλεται η του Μηναίου, ενώ τελείται ακώλυτα η Θεία Λειτουργία του ι. Χρυσοστόμου.
Η αιτιολόγηση της απαγόρευσης τέλεσης Θείας Λειτουργίας στην υποσημείωση του ΤΜτΧΕ είναι αόριστη και επικαλείται την παράδοση της πρακτικής αυτής από τους Πατέρες. Το λειτουργικό βιβλίο του Τριωδίου, το οποίο απηχεί τη λειτουργική παράδοση των μονών της Παλαιστίνης και ειδικά της Μονής του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων, είναι πιο συγκεκριμένο, αφού αναφέρει την πράξη αυτή ως παράδοση της Παλαιστίνης. Τη θέση αυτή συμμερίζονται και παλαιά χειρόγραφα τυπικά, κυρίως του ΙΓ’ αι., όπως τα Βατικανού 1609 και 1877, Βατοπεδίου 1436, Μεγίστης Λαύρας 99 και Σινά 1904, που αποδίδουν το ζήτημα στη μοναστική παράδοση της Παλαιστίνης.
Η λύση του ζητήματος απαντά στις ακολουθίες των ημερών αυτών, όπως αυτές διατάσσονται στο Τριώδιο. Το περιεχόμενό τους είναι καθ’ όλα όμοιο με εκείνο των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, αφού περιλαμβάνει βασικά γνωρίσματα των νηστίσιμων ημερών (τριπλό Αλληλούια σε Εσπερινό και Όρθρο, τριώδιους κανόνες, φωταγωγικά, ιδιόμελα, αναγνώσματα για την Τριθέκτη), ενώ απουσιάζουν το αποστολικό και το ευαγγελικό ανάγνωσμα, καθιστώντας τις δύο ημέρες της Τυροφάγου πρόπυλο της Νηστείας.
Τα αρχαία τυπικά ορίζουν ότι κατά τις ημέρες αυτές τηρείται πλήρης νηστεία, η οποία καταλύεται μόνο μετά την τέλεση του Εσπερινού, οπότε και παρατίθεται η μοναδική τράπεζα της ημέρας. Η κατάλυση τροφών είναι και πάλι εικονική, αφού περιορίζεται στη βρώση λιγοστού τυρού, ώστε, σύμφωνα με τον λβ’ κανόνα του Νικηφόρου ΚΠόλεως, να αποφευχθεί ο συσχετισμός με τις αιρετικές κακοδοξίες των Ιακωβιτών και των Τετραδιτών. Ο Νικόδημος Αγιορείτης αντιδρά στο «Πηδάλιο» με σχετικό σχόλιό του για τον κανόνα του Νικηφόρου, λέγοντας, ότι η νηστεία δεν πρέπει να καταλύεται στις μονές, παρά μόνο στις ενοριακές κοινότητες και μάλιστα αποκλειστικά σε περιοχές δράσης των εν λόγω αιρετικών.
Η κωνσταντινοπολίτικη παράδοση δεν είναι τόσο αυστηρή, αφού επιτρέπει την τέλεση ειδικής ακολουθίας των Προηγιασμένων Δώρων, τα οποία καθαγιάσθηκαν κατά την τελεία Θεία Λειτουργία της προηγούμενης ημέρας (Τρίτη και Πέμπτη). Την πρακτική αυτή μαρτυρούν το Τυπικό της Αγίας Σοφίας ΚΠόλεως (κώδικες Πάτμου 266 και Τιμίου Σταυρού 40) του Ι’ αι., το Τυπικό της Μονής της Ευεργέτιδος (κώδικας Αθηνών 788, ΙΒ’ αι.), ο λβ’ κανόνας του Νικηφόρου ΚΠόλεως, αλλά και ο Συμεών Θεσσαλονίκης, ο οποίος ανατράφηκε στην ΚΠολη και η λειτουργική διδασκαλία του απηχεί το τελετουργικό της.
Ο ειδικός τύπος της κωνσταντινοπολίτικης Προηγιασμένης της Τυροφάγου έχει τις ακόλουθες ιδιορρυθμίες: α) το παλαιοδιαθηκικό ανάγνωσμα είναι μόνο ένα, και προέρχεται από το βιβλίο του Ιωήλ για την Τετάρτη ή του Ζαχαρία για την Παρασκευή, σε αντίθεση με τα διπλά αναγνώσματα από τα βιβλία της Γένεσης και των Παροιμιών για τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, β) δεν εκφωνείται το «Φῶς Χριστοῦ φαίνει πᾶσι», γ) αντί του «Κατευθυνθήτω» ψάλλεται σε ήχο πλ. β’ το προκείμενο «Ἐλπισάτω Ἰσραὴλ ἐπὶ τὸν Κύριον ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ ἕως τοῦ αἰῶνος» (Ψαλμ. 130, 3), με δύο στίχους από τον ίδιο ψαλμό. Τα αναγνώσματα και το προκείμενο σώζονται στο εν χρήσει βιβλίο του Τριωδίου, στις ακολουθίες των ιδίων ημερών.
Η πιθανότητα τέλεσης πλήρους Θείας Λειτουργίας είναι εφικτή κατά απόλυτη οικονομία και μόνο, εφόσον συμπίπτει η εορτή της Υπαπαντής, που πλέον είναι δυνατό να συμβεί μόνο με το Ιουλιανό Ημερολόγιο. Η Θεία Λειτουργία επιτρέπεται να τελεσθεί, εάν συμπέσει τις ημέρες αυτές η μνήμη του Αγίου, στο όνομα του οποίου τιμάται ο ναός. Κάθε άλλη μνήμη αγίου είναι καλό να εορτάζεται με μεταφορά το πλησιέστερο Σάββατο ή Κυριακή. Το Τριώδιο, εκτός από την εορτή της Υπαπαντής, επιτρέπει και τον εορτασμό της μνήμης του Προδρόμου, δηλαδή της Α’ και Β’ Εύρεσης της Τιμίας Κεφάλης του, την 24η Φεβρουαρίου.
Η Τετάρτη και η Παρασκευή της Τυροφάγου, συμπερασματικά, είναι ημέρες πλήρους νηστείας, κατά τις οποίες έχει επικρατήσει η πρακτική των μονών της Παλαιστίνης περί απαγόρευσης τέλεσης οιουδήποτε είδους Θείας Λειτουργίας. Η παλαιά κωνσταντινοπολίτικη παράδοση, η οποία απηχεί και την πρακτική πολλών περιοχών εκτός Παλαιστίνης, επιτρέπει την τέλεση ενός ειδικού τύπου της ακολουθίας των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων. Η διάδοση και επικράτηση του ιεροσολυμιτικού τυπικού σε όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία έθεσε στη λειτουργική λήθη την παράδοση της ΚΠόλεως και ανήγαγε τις δύο ημέρες αυτές σε προθάλαμο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, αφού κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης η Τετάρτη και η Παρασκευή, αλλά και ολόκληρη η εβδομάδα της Τυροφάγου καθιερώθηκαν «εἰς προκάθαρσιν ἡμῶν καὶ πρὸς τὴν ἁγίαν νηστείαν ἑτοιμασίαν».
Βιβλιογραφία:
Ράλλη
Γ. Α. - Ποτλή Μ., Οι Θείοι και Ιεροί Κανόνες
ή Κανονικαί Επιστολαί των Αγίων Πατέρων, τ. Δ’, Εκ της Τυπογραφίας Γ.
Χαρτοφύλακος, Αθήνησιν 1854.
Συμεών Θεσσαλονίκης, «Ἀποκρίσεις πρός τινας ἐρωτήσεις ἀρχιερέως ἠρωτηκότος αὐτόν», Migne PG 155, στ. 829C-952D.
Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Β’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2006⁵.
Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Β’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2006⁵.
Του Ιδίου, Κείμενα
Λειτουργικής, τ. Γ’, Θείαι Λειτουργίαι, Θεσσαλονίκη 2005.
ΠΗΓΗ:
http://naxioimelistes.blogspot.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου